პირველად გამოქვეყნდა, როგორც: Arnstein, Sherry R. "A Ladder of Citizen Participation," JAIP, Vol. 35, No. 4, July 1969, pp. 216-224
სამოქალაქო მონაწილეობის იდეა შეიძლება ისპანახით კვებას შევადაროთ: სასარგებლოა, ამიტომაც პრინციპულად წინააღმდეგი არავინაა. მართულთა მონაწილეობა საკუთარ ხელისუფლებაში თეორიულად დემოკრატიის ქვაკუთხედად მიიჩნევა – საყოველთაოდ აღიარებული იდეა, რომელიც თითქმის ყოველთვის ენერგიულ აპლოდისმენტებს იწვევს. თუმცა მქუხარე ოვაციები მოკრძალებული ტაშით იცვლება, როდესაც ამ პრინციპისთვის ბრძოლას უპოვარი შავკანიანები, ამერიკელი მექსიკელები, პუერტო-რიკოელები, ინდიელები, ესკიმოსები თუ თეთრები იწყებენ. ხოლო როდესაც უპოვარნი მონაწილეობას განსაზღვრავენ, როგორც ძალაუფლების გადანაწილებას, ამ ფუნდამენტური პრინციპის შესახებ საერთო ამერიკული კონსენსუსი მრავალი ღიად რასისტული, ნაციონალისტური, იდეოლოგიური და პოლიტიკური შეფერილობის უთანხმოებით ირღვევა.
უკანასკნელ ხანებში მრავალ გამოსვლას, სტატიას და წიგნს გავეცანით, სადაც დაწვრილებით განიხილება, ვინ არიან ისინი - ჩვენი დროის უპოვარნი. ასევე, ბოლო დროს მრავალჯერ ცდილობდნენ აეხსნათ, თუ რატომ განაწყენდნენ და გამძვინვარდნენ უპოვარნი იმის გამო, რომ უმწეონი არიან ღრმა უთანასწორობისა და უსამართლობის პირისპირ, რომელიც თითქმის მთლიანად განსმჭვალავს მათ ცხოვრებას. მაგრამ ძალზე იშვიათად განიხილება კონკრეტული შინაარსი ეხლანდელი ორაზროვანი ლოზუნგებისა: ‘სამოქალაქო მონაწილეობა’ ან ‘მაქსიმალურად მეტი მონაწილეობა’. მაშ, რა არის სამოქალაქო მონაწილეობა, და როგორია მისი კავშირი ჩვენი დროის სოციალურ მოთხოვნებთან?
სამოქალაქო მონაწილეობა – სამოქალაქო ძალაუფლებაა
ვინაიდან მოცემული შეკითხვა პოლიტიკური განხეთქილების ვაშლად იქცა, მასზე პასუხების უმეტესობა შეგნებულად მიიჩქმალა ისეთ უწყინარ ევფემიზმებში, როგორიცაა ‘თვითდახმარება’ (self-help) ან ‘მოქალაქეთა ჩართულობა’. (citizen involvement) სხვა პასუხები შელამაზებული იყო დამაბნეველი ფრაზებით, როგორიცაა ‘აბსოლუტური კონტროლი’, რომელსაც არავინ, მათ შორის თვით შეერთებული შტატების პრეზიდენტი, არ ფლობს, და არც შეიძლება ფლობდეს. ამ მიმჩქმალავ ევფემიზმთა და გაცხარებული რიტორიკის ორომტრიალში ყველაზე განსწავლული მეცნიერნიც ვერ მიჰყვებიან კამათს. ხოლო პუბლიკა, რომელიც მხოლოდ საგაზეთო სათაურებს კითხულობს, უბრალოდ წყობიდან გამოდის.
ჩემი პასუხი კატეგორიულ შეკითხვაზე: ‘რა არის ეს?’ - ძალზე მარტივია: სამოქალაქო მონაწილეობა – სამოქალაოქო ძალაუფლების სინონიმია. ესაა ძალაუფლების გადანაწილება, რომელიც საშუალებას აძლევს პოლიტიკური და ეკონომიკური პროცესებიდან დღეს გამორიცხულ უპოვარ მოქალაქეებს, მომავალში შეგნებულად ჩაერთონ მათში. ესაა სტრატეგია, რომლის მეშვეობითაც უპოვარნი ინფორმაციის გაცვლის გზათა განსაზღვრაში, მიზნებისა და პოლიტიკური კურსის ფორმირებაში, საგადასახადო რესურსების განაწილებაში, პროგრამათა მუშაობასა და ფინანსური დახმარების განაწილებაში მონაწილეობენ. მოკლედ რომ ვთქვათ, ესაა საშუალება, რომლის დახმარებითაც მოქალაქეებმა სტიმული უნდა მისცენ მნიშვნელოვან სოციალურ რეფორმას, რომელიც სიუხვისა და საზოგადოებრივ სიკეთეთა საკუთარი წილით სარგებლობის საშუალებას მისცემს მათ.
შიშველი უარყოფა – სარგებლის ნაცვლად
არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავება ფორმალური მონაწილეობის შიშველ რიტუალსა და ძალაუფლების რეალურ ფლობას შორის, რომელიც აუცილებელია საბოლოო შედეგზე გავლენის მოსახდენად. ეს გასხვავება შესანიშნავად ასახეს ფრანგმა სტუდენტებმა გასულ ზაფხულს ერთ-ერთ პალაკატზე, რომელიც სტუდენტთა და მშრომელთა ამბოხის მიზეზებს ხსნის (სურ.1). პლაკატი შესანიშნავად გამოხატავს ძირითად აზრს, რომ მონაწილეობა ხალისუფლების გადანაწილების გარეშე – ესაა ცარიელი და არაფრისმომცემი პროცესი მათთვის, ვისაც რეალური ძალაუფლება არ გააჩნია. იგი საშუალებას აძლევს ძალაუფლების მქონეთ ამტკიცონ, რომ ყველა მხარის სურვილები გათვალისწინებულია, თუმცა სარგებელს მხოლოდ მცირედნი ნახულობენ. იგი სტატუს-ქვოს შენარჩუნეაბას ემსახურება. არსებითად, ეს ისაა, რაც ხდება მიმდინარე ათასი ’სათემო აქტივობის პროგრამაში’,[1] და მოსალოდნელია, რომ განმეორდება დაგეგმილ ასორმოცდაათ ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამიდან[2] უმეტესობაში.
მონაწილეობის და ‘არამონაწილეობის’ ფორმები
ამ ჩახლართული საკითხის ანალიზში შესაძლოა მონაწილეობის რვა დონის ტიპოლოგია დაგვეხმაროს. თვალსაჩინოებისთვის ეს დონეები კიბის სახითაა წარმოდგენილი. თითოეული საფეხური საბოლოო შედეგის განსაზღვრაში მოქალაქეთა უფლებამოსილების დონეს შეესაბამება (სურ.2).
ყველაზე ქვედა საფეხურები – ესაა (1) მანიპულირება და (2) თერაპია. ეს ორი საფეხური ‘არამონაწილეობის’ დონეებს ასახავს, რომლებიც ნამდვილი მონაწილეობის შესაცვლელადაა გამოგონებული. მათი რეალური მიზანია – არ დაუშვან ადამიანები პროგრამების დაგეგმვასა და განხორციელებაში, და ამგვარად, შესაძლებლობა მიეცეთ ძალაუფლების მპყრობელთ ‘ასწავლონ’ და ‘განკურნონ’ მონაწილეები. მესამე და მეოთხე საფეხურები – ეს უკვე სიმბოლურ ღონისძიებათა დონეებია, რომლებიც უპოვარ მონაწილეებს მოსმენისა და საკუთარი აზრის გამოთქმის საშუალებას აძლევს. დავარქვათ მათ (3) ინფორმირება და (4) კონსულტირება. როდესაც ძალაუფლების მპყრობელნი უზრუნველყოფენ საერთო მონაწილეობის ამ დონეებს, მოქალაქეებს მართლაც აქვთ შანსი მოისმინონ და მოსმენილ იყვნენ. მაგრამ ამ პირობებში მათ არ გააჩნიათ უფლებამოსილება, რომელიც ძალაუფლების მქონეთაგან მათი აზრის გათვალისწინების გარანტიას ქმნის. როდესაც მონაწილეობა ამ დონეებზე დაიყვანება, ვერანაირი საშუალებით ვერ შევამოწმებთ, თუ როგორ სრულდება დაპირებები, არ არსებობს ‘მექანიზმი’, ხოლო ეს ნიშნავს, რომ ვერც არსებული მდგომარეობის შეცვლაში ვიქნებით დარწმუნებულნი. მეხუთე საფეხური – (5) დამშვიდება – უბრალოდ სიმბოლურ ღონისძიებათა უფრო მაღალი დონეა, რამდენადაც თამაშის წესებით აქ უპოვართა სათათბირო ხმის უფლება გათვალისწინებულია, თუმცა გადაწყვეტილების მიღება კვლავ მხოლოდ ძალაუფლების მპყრობელთა პრეროგატივაა. ზედა საფეხურებზე განთავსებულია სამოქალაქო მონაწილეობის დონეები გადაწყვეტილების მიღების სულ უფრო მზარდი პრივილეგიით. მოქალაქეებს შეუძლიათ დაამყარონ (6) პარტნიორული ურთიერთობები, რაც ძალაუფლების ტრადიციულ მფლობელებთან მოლაპარაკებათა წარმოებისა და კომპრომისების მიღწევის საშუალებას იძლევა. ყველაზე ზედა საფეხურებია – (7) უფლებამოსილებათაA დელეგირება და (8) სამოქალაქო კონტროლი – უპოვართა მიერ კოლექტიური გადაწყვეტილებების მიღების, ან მმართველობითი ძალაუფლების სრული კონტროლი.
რასაკვირველია, რვასაფეხურიანი კიბე – სიტუაციის გამარტივებული ასახვაა. თუმცა იგი გვეხმარება ხატოვნად წარმოვადგინოთ აზრი, რომელიც მრავალ ავტორს მხედველობიდან გამორჩა – მოქალაქეთა მონაწილეობას არსებითი გრადაცია ახასიათებს. ამ გრადაციათა ცოდნა გვეხმარება მეტაფორების გარეშე გავიგოთ უპოვართა მხრიდან მონაწილეობის უფლების სულ უფრო მზარდი მოთხოვნები, ასევე ძალაუფლების მპყრობელთა ჩახლართული და დამაბნეველი განმარტებების მთელი სპექტრი. თუმცა ჩვენ ტიპოლოგიაში გამოყენებულია მაგალითები ისეთი ფედერალური პროგრამებიდან, როგორიცაა ‘ურბანული განახლება’[1], ‘სიღარიბესთან ბრძოლა’[2], და ‘სანიმუშო ქალაქები’. შექმნილი მდგომარეობის საილუსტრაციოდ შეიძლება გამოვიყენოთ ისიც, რაც დღეს ხდება: ეკლესიაში, რომელიც მოძღვართა და მრევლის მხრიდან ძალაუფლების მოთხოვნის, და ამგვარად თვით ეკლესიის მისიის შეცვლის პირისპირ დგას; კოლეჯებში და უნივერსიტეტებში, რომლებიც ზოგჯერ პირდაპირი გაგებით სტუდენტთა ძალაუფლების საკითხის გამო ბრძოლის არენად გადაიქცევა ხოლმე. საჯარო სკოლებში, მუნიციპალიტეტებში, პოლიციის დეპარტამენტებში (ან დიდ ბიზნესში, რომელიც როგორც ჩანს, შემდეგი იქნება სამიზნეთა სიის გაფართოებისას). საკვანძო საკითხები არსებთად ერთი და იგივეა – ისინი, ვინც ცხოვრების მრავალ სფეროში ‘არავინ’ არიან, ცდილობენ გახდნენ ‘ვინმენი’ და საკმარისი ძალა მოიპოვონ, რათა სამიზნე სტრუქტურებს თავიანთ სურვილებზე, მისწრაფებებსა და მოთხოვნილებებზე პასუხები აიძულონ.
ტიპოლოგიის საზღვრები
ჩვენ კიბეზე გვერდიგვერდ განვათავსეთ მოქალაქენი, რომელთაც რეალური ძალაუფლება არ გააჩნიათ, და ამა ქვეყნის ძლიერნი - რათა მათ შორის არსებითი განსხვავებისთვის გაგვესვა ხაზი. სინამდვილეში კი არც უპოვრები, არც ძალაუფლების მპყრობელნი თავისთავად ერთგვაროვან მასას არ წარმოადგენენ. თითოეული ჯგუფი მრავალი ურთიერთდაპირსპირებული ხედვის წერტილის, სერიოზული უთანხმოების, კონკურენტული პირადი ინტერესების მიხედვით დანაწევრებულ მრავალ ქვეჯგუფად იყოფა. ჩვენი გამარტივებული აბსტრაქციის საფუძველი კი ისაა, რომ უმრავლეს შემთხვევებში უპოვარნი ამა ქვეყნის ძლიერთ რაღაც მონოლითურ ‘სისტემად’ აღიქვამენ, ხოლო ძალაუფლების მპყრობელნი უპოვართა სახით ’უბრალო ხალხის’ ზღვას ხედავენ და არცთუ კარგად ესმით მათ შორის კლასობრივი და კასტობრივი განსხვავებანი.
აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჩვენი ანალიზი არ მოიცავს ნამდვილი მონაწილეობის დონეთა მიღწევის გზაზე მნიშვნელოვან წინააღმდეგობათა ანალიზს. ეს წინააღმდეგობანი ამ გამარტივებული ზღვარის ორსავე მხარეს არსებობს. ძალაუფლების მფლობელთათვის ესაა რასიზმი, პატერნალიზმი და ძალაუფლების განაწილებისადმი წინააღმდეგობანი. უპოვართათვის კი ასეთ ბარიერთა რიცხვს ეკუთვნის ღარიბთა რაიონების პოლიტიკური და საზოგადოებრივ-ეკონომიკური ინფრასტრუქტურის უვარგისობა და აქ მცხოვრებთა საბაზისო ცოდნის არასაკმარისობა, ასევე გამეფებული გამოფიტულობის, გაუცხოების და უნდობლობის ფონზე წარმომადგენლობითი და პასუხისმგებელი სამოქალქო ჯგუფების შექმნის სირთულეები.
კიდევ ერთი გაფრთხილება კიბის რვა საფეხურთან დაკავშირებით: ადამიანთა და პროგრამათა რეალურ სამყაროში ასეთი საფეხურები, მათ შორის ნაკლებად მკვეთრი და ცხადი განსხვავებებით შეიძლება 150-მდე დავითვალოთ. მეტიც, ზოგიერთი დამახასიათებელი თვისება, რომელიც ამ რვა საფეხურიდან ამა თუ იმ საფეხურს გააჩნია, შეიძლება სხვა საფეხურისთვისაც მართებული იყოს. მაგალითად, უპოვართა დასაქმება პროგრამის განხორციელებისას ან დაგეგმვისას შესაძლოა ნებისმიერ საფეხურზე მოხდეს და სამოქალაქო მონაწილეობის რიგ შემთხვევებში ლეგიტიმური, ზოგჯერ კი არალეგიტიმური ხასიათის ღონისძიებებს წარმოადგენდეს. თავისი მიზნების შესაბამისად, ძალაუფლების მფლობელებმა შეიძლება უპოვარნი დაიქირავონ კოოპტაციისთვის, მათ დასაშოშმინებლად, ან მათი ცოდნისა და უნარების გამოსაყენებლად. ზოგიერთი ქალაქის მერი – რა თქმა უნდა, არა საჯაროდ – ტრაბახობს მეამბოხე შავკანიან ლიდერთა სამსახურში მიღების საკუთარი სტრატეგიით, რომლის მიზანიც მათი გაჩუმება და ამდენად, შავკანიან მოსახლეობაში მათდამი ნდობის მოსპობაა.
დამახასიათებელი ნიშნები და მაგალითები
კიბის რვა საფეხური ძალაუფლებისა და უუფლებობის სწორედ ამ კონტექსტშია ილუსტრირებული მიმდინარე ფედერალური სოციალური პროგრამებიდან მოტანილი მაგალითებით.
1. მანიპულირება
სამოქალქო მონაწილეობის სახელით, ადამიანები შეჰყავთ საჩვენებელ საკონსულტაციო კომიტეტებში ან საზოგადოებრივ კოლეგიებში. მიზნები აშკარადაა გამოხატული – მათი ‘განათლება’, ან მხარდაჭერის ილუზიის შექმნა. კიბის ქვედა საფეხური მოქალაქეთა ნამდვილი მონაწილეობის ნაცვლად ნიშნავს მონაწილეობის გაყალბებას და ძალაუფლების მპყრობელთა მიერ საზოგადოებრივი აზრის მობილიზების საშუალებად გადაქცევას.
‘მონაწილეობის’ ეს ილუზორული ფორმა თავდაპირველად მოდაში შემოვიდა ურბანული განახლების პროგრამებთან ერთად, როდესაც მუნიციპალურმა ჩინოვნიკებმა სოციალური ელიტების მიწვევა დაიწყეს ‘სამოქალაქო საკონსულტაციო კომიტეტებში’ . მანიპულირების კიდევ ერთ ობიექტად ჩამოყალიბდა ამ კომიტეტების ’უმცირესობათა ქვეკომიტეტები’, რომელთაც თეორიაში ქალაქების განახლების პროცესში შავკანიანთა უფლებები უნდა დაეცვათ. სინამდვილეში კი ეს ქვეკომიტეტები, როგორც მათი ‘დედა ორგანიზაცია’, ბრჭყვიალა შესაფუთის როლს ასრულებდა, რომელსაც საჭირო დროს მიმზიდველობა უნდა შეემატებინა ურბანული განახლების პროცესებისათვის (რომელთაც ბოლო დროს ‘შავკანინთა მოცილების’ გეგმებად ვიცნობთ).
‘საკონსულტაციო კომიტეტების’ კრებებზე სწორედ ჩინოვნიკები ასწავლიდნენ, არწმუნებდნენ და კონსულტაციებს უწევდნენ მოქალაქეებს, და არა პირიქით. მანიპულირების ასეთი პოლიტიკა განახლების პროგრამების ფედერალურმა ხელმძღვანელობამ დააკანონა, განსაზღვრა რა ამ კომიტეტთა მთავარ დანიშნულებად ‘ინფორმაციის მოგროვება’, ‘საზოგადოებასთან კავშირი’ და ‘მხარდაჭერა’.
არამონაწილეობის ეს სტილი გამოყენებულ იქნა ღარიბებთან დაკავშირებულ სხვა პროგრამებშიც. მაგალითებს ვხვდებით ‚სათემო აქტივობის სააგენტოებში‘ (სას), რომელთაც დაიწყეს ათასნაირი სტრუქტურების შექმნა სახელებით ‘საუბნო საბჭო’, ან ‘საუბნო საკონსულტაციო ჯგუფი’. ამ ორგანოებს უმეტესწილად არანაირი კანონიერი ფუნქცია და უფლებამოსილება არ გააჩნიათ. სააგენტოები მათ იყენებენ, რათა პროგრამაში ‘ფართო მასების’ მონაწილეობა ‘დაამტკიცონ’. თუმცა შესაძლოა პროექტი საერთოდ არ იყოს განხილული ’ხალხთან’. ან მის შესახებ შეიძლება ძალიან ზოგადად მოყვე კრებაზე; ‘აუცილებელია თქვენი ხელმოწერები იმ მრავალფუნქციური ცენტრის მშენებლობის პროექტებზე, სადაც განთავსდებიან ჯანდაცვის დეპარტამენტის ექიმები, სოცუზრუნველყოფის განყოფილების მუშაკები და დასაქმების სამსახურის სპეციალისტები’.
ამ დროს ხელმომწერებს არ ატყობინებენ, რომ ცენტრი, რომლის შენახვაც წელიწადში ორი მილიონი დოლარი დაჯდება, მხოლოდ გადაამისამართებს მოსახლეობას ქალაქში მიმოფანტულ რიგებში და უამრავ ძველ კანტორაში. არავის ეკითხებიან, მართლა სჭირდება თუ არა უბანს ასეთი სპეციალიზირებული ცენტრი. ვერავინ ხვდება, რომ ცენტრის მშენებლობის საქმეთა მწარმოებელი – მერის სიძეა, ხოლო ახალი დირექტორი – იგივე ძველი ჩინოვნიკი საქალაქო საბინაო ფონდის განახლების სამსახურიდან.
დოკუმენტის ხელმოწერის შემდეგ ‘ფართო მასების’ კმაყოფილი წარმომადგენლები ბეჯითად ავრცელებენ ხმებს მთელ შემოგარენში იმის შესახებ, რომ სწორედ მათი მონაწილეობით, უბანი მიიღებს შესანიშნავ ცენტრს, რომელიც ყველას უზრუნველყოფს ასე საჭირო სამუშაო ადგილებით, სამედიცინო მომსახურებით და სოციალური დახმარებით. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც გახსნის ცერემონიალზე წითელი ლენტი უკვე გაჭრილია, უბნის მცხოვრებთა საბჭოს წევრები ხვდებიან, რომ მათ უმთავრესი შეკითხვების დასმა ვერ მოასწრეს, რომ არ ჰყავთ ტექნიკური კონსულტანტები, რომლებიც ჩახლართულ იურიდიულ ნიუანსებში გაარკვევდნენ. ხოლო ახალი ცენტრი, რომელიც სამუშაო დღეებში 9-დან 17 საათამდეა ღია, მხოლოდ ახალ პრობლემებს ქმნის. ახლა მთელ ქალაქში მიმფანტულ ძველ კანტორებში არავის სურს მოსახლეობასთან ლაპარკი, სანამ ისინი ვარდისფერ ფურცელს არ წარადგენენ, რომელიც ადასტურებს, რომ ისინი მათი ‘საკუთარი’ ბრწყინვალე, ახალი ცენტრიდან არიან წარგზავნილები.
სამწუხაროდ, ეს თვალისახვევის ერთადერთი მაგალითი როდია. პირიქით, ეს ტიპიური სიტუაციაა იმ ყველაფრიდან, რაც ‘ფართო მასების მონაწილეობის’ შესახებ ხმამაღალი ფრაზების მიღმა ხდება. ეს ტყუილი საფუძვლად უდევს იმ ღრმად გამჯდარ ღვარძლს და მტრულ განწყობებებს, რასაც უპოვარნი ძალაუფლების მპყრობელთა მისამართით განიცდიან.
დამაიმედებელი ისაა, რომ ასეთი უხეში შეურაცხყოფის შემდეგ მოქალაქეებმაც ისწავლეს ამ უნაყოფო თამაშის წესები, და ახლა უკვე იციან, როგორ ითამაშონ. შედეგად ისინი უკვე ნამდვილ მონაწილეობას ითხოვენ, რათა მიიღონ გარანტიები, რომ სახელმწიფო პროგრამები მართლა მოჰკიდებენ ხელს მათ პრობლემათაA გადაჭრას და გაითვალისწინებენ მათ პრიორიტეტებს.
2. თერაპია
გარკვეული თვალსაზრისით, თერაპია, შენიღბული როგორც სამოქალაქო მონაწილეობა, კიბის ყველაზე ქვედა საფეხურს უნდა იკავებდეს, რადგან იგი უღირსი და ქედმაღლურია. მისი დამგეგმავნი და განმხორციელებლები – სულიერი ჯანმრთელობის სფეროს სპეციალისტი სოციალური მუშაკებით დაწყებული და ფსიქიატრებით დამთავრებული – თვლიან, რომ უუფლებობა და უმწეობა – ფსიქიკური დაავადების სინონიმებია. აქედან გამომდინარე, დაგეგმვის პროცესში მოქალაქეთა მასკარადული მიზიდვის შემდეგ, ეს სპეციალისტები ადამიანებს კლინიკურ ჯგუფურ თერაპიას უქვემდებარებენ. ‘მონაწილეობის’ ამ ფორმას უაღრესად შეურაცხმყოფელად აქცევს ის, რომ აქტიურ ქმედებებში მოქალქეთა ჩართვის მიუხედავად, მთავარი მიზანი არა ‘პათოლოგიის’ გამომწვევი რასიზმისა და დამამაცირებელი მოქცევის აღმოფხვრაა, არამედ – მოქალაქეთა ‘პათოლოგიისაგან’ განკურნება.
განვიხილოთ ერთი უბედური შემთხვევა, რომელსაც ადგლი ჰქონდა წელიწადზე ნაკლები ხნის წინ პენსილვანიაში. მამამ მძიმე ავადმყოფი შვილი ადგილობრივი საავადმყოფოს სასწრაფო დახმარების განყოფილებაში მიყვანა. ახალგაზრდა მორიგე ექიმმა ავადყოფი სახლში გაწერა დანიშნულებით – მიეცათ მისთვის დამტკბარი წყალი. ავადმყოფი იმავე დღეს გარდაიცვალა პნევმონიისა და გაუწყლოებისაგან. აღშფოთებულმა მამამ საზოგადოების საქმეთაA ადგილობრივ სააგენტოში იჩივლა. იმის ნაცვლად, რომ დაწყებულიყო მოკვლევა საავადმყოფოში იმის გასარკვევად, რისი შეცვლა იყო საჭირო, მომავალში მსგავსი შემთხვევების თავიდან ასაცილებლად, საბჭომ მამას შესთავაზა ბავშვთა მოვლის ფსიქოთერაპიულ კურსზე ჩაწერილიყო, და პირობა დადო, რომ ‘საავადმყოფოს დირექტორს ვინმე დაურეკავდა და გააფრთხილებდა, რომ მსგავსი შემთხვევა აღარ განმეორებულიყო’.
ფსიქოთერაპიის სახით მონაწილეობის ნაკლებად დრამატულ, მაგრამ უფრო მეტად გავრცელებულ, მასკარადულ ფორმებს ვხვდებით ბინათმშენებლობის სახელმწიფო პროგრამებში, როდესაც არენდატორთა ჯგუფებს ბავშვებზე ზედამხედველობის ან გაწმენდითი სამუშაოების კამპანიებისას პროპაგანდისტულ რუპორებად იყენებენ. მოქირავნეებს ერთად კრებენ, რათა მათ ‘ფასეულობების და განწყობების საზოგადოების ინტერესებთან შესაბამისობაში მოყვანაში’ დაეხმარონ. ამ პირობებში ხელისუფალნი ახერხებენ გვერდი აუარონ ისეთ არსებით საკითხებს, როგორიცაა: განუკითხავი გამოსახლება; სეგრეგაცია საბინაო განაწილებისას; ან – რატომაა საჭირო სამი თვის ლოდინი იმისათვის, რომ გატეხილი ფანჯარა – ზამთარში გამოცვალონ.
ჩვენ დროში ფსიქიკური დაავადების კონცეფციის მთელი სირთულე კარგად ჩანს იმ სტუდენტ აქტივისტთა და სამოქალქო უფლებადამცველთა გამოცდილებიდან, რომელთაც 60-იანი წლების დასაწყისში ქვეყნის სამხრეთში შეიარაღებული თავდასხმების ან სხვა სახის ტერორის მსხვერპლნი გახდნენ. მრავალ მათგანს სოციალურ ფსიქიატრთა დახმარება დასჭირდა, რათაA თავი გაერთმია შიშებისათვის, გვერდი აევლო პარანოიისათვის.
3. ინფორმირება
მოქალაქეთათვის მათი უფლებების და პასუხისმგებლობების გაცნობა, მოქმედების საშუალებათა შესახებ ინფორმირება შესაძლოა ყველაზე მნიშვნელოვან პირველ ნაბიჯად იქცეს ლეგიტიმური სამოქალაქო მონაწილეობისათვის. თუმცა, ხშირად აქცენტი მხოლოდ ოფიციალურ პირთაგან – მოქალაქეებისადმი ინფორმაციის ცალმხრივ მიწოდებაზე კეთდება -– უკუქმედებისა და თანამშრომლობის ყოველგვარი არხების გარეშე. ამ პირობებში, განსაკუთრებით, როდესაც ინფორმაციის მიწოდება დაგეგმარების გვიან სტადიებზე ხდება, ხალხს ნაკლები საშუალება აქვს გავლენა მოახდინოს ‘მათი სარგებლისათვის გათვლილი’ პროგრამების ბედზე. ამგვარი ცალმხრივი კომუნიკაციისათვის ყველაზე ხშირად გამოიყენება ტელევიზია, პამფლეტები, პოსტერები და გამოკითხვების შედეგების გამოქვეყნება.
შეხვედრებმა ასევე ძალზე მარტივად შეიძლება ცალმხრივი კომუნიკაციის სახე მიიღოს – მხოლოდ ზედაპირული ინფორმაციის მიწოდებით, უაზრო შეკითხვების დასმითა და არაარსებითი და ზედაპირული პასუხების გაცემით. ‘სანიმუშო ქალაქების’ შესახებ მოქალაქეთა შეხვედრაზე პროვიდენსში, როდ აილენდზე, წამყვანი თემა იყო საბავშვო სათამაშო მოედნები. საზოგადოების წარმომადგენელთა ჯგუფი, რომელთაგან მრავალი კვირაში სამ-ოთხ შეხვედრას ესწრებოდა, მთელი საათი მსჯელობდა იმის შესახებ, როგორ სჯობდა 6 მოედნის განთავსება. რაიონის მოსახლეობის ნახევარი თერთკანიანია, მეორე ნახევარი – შავკანიანი. მრავალმა შავკანიანმა გააპროტესტა, რომ თერთკანიანთა უბანში 4, ხოლო შავკანიანთა უბანში – მხოლოდ 2 მოედნის განთავსება იყო გათვალისწინებული. პასუხად ქალაქის ხელისუფლების წარმომადგენლებმა ხელმისაწვდომ ტერიტორიებზე და მიწის ფასზე ვრცელი ტექნიკური განმარტებები გააკეთეს. ცხადი იყო, რომ მრავალმა დამსწრემ ვერ გაიგო ამ განმარტებათა შინაარსი. სამაგიროდ, ეკონომიკური შესაძლებლობების ბიუროს (ეშბ) ექსპერტებისათვის ცხადი იყო, რომ არსებობდა სხვა ვარიანტები, რომლებსაც, არსებული ფონდების მეშვეობით, ობიექტების უფრო სამართლიანი განაწილება შეიძლებოდა უზრუნველეყო. მაგრამ თავიანთი ძალისხმევის ამაოებით, იურიდიული ჟარგონით და თანამდებობის პირთა ავტორიტეტით დათრგუნულმა მონაწილეებმა ცნობად მიიღეს ეს ‘ინფორმაცია’, და მხარი თეთრკანიათა უბანში ოთხი მოედნის განთავსებას დაუჭირეს.
4. კონსულტირება
როდესაც მოქალაქეებს მათდამი მიწოდებული ინფორმაციის შესახებ აზრის გამოთქმას სთხოვენ, ეს შესაძლოა კანონიერ ნაბიჯად იქცეს მათი მონაწილეობის გზაზე. მაგრამ თუკი კონსულტირება შერწყმული არაა მონაწილეობის სხვა ფორმებთან, კიბის ეს საფეხური მხოლოდ თაღლითობად რჩება, რადგან არ არსებობს არნაირი გარანტიები, რომ მოქალაქეთა გულისტკივილი და შეხედულებები გათვალისწინებული იქნება. მოქალაქეებთან კონსულტირების ყველაზე გავრცელებული მეთოდებია საზოგადოებრივი გამოკითხვა, უბნის მცხოვრებთა შეკრებები და საზოგადოებრივი განხილვები.
თუკი ძალაუფლების მფლობელნი მოქალაქეთაგან იდეებისა და შეხედულებების მიღებას მხოლოდ ამ დონით შემოფარგლავენ, მონაწილეობა კვლავ მხოლოდ ბუტაფორულ რიტუალად დარჩება. ერთადერთი, რასაც მოქალაქენი ამ დონეზე აკეთებენ - ‘მონაწილეობენ მონაწილეობაში’. ხოლო ხელისუფლება ამგვარად იმის მტკიცებულებებს მოიპოვებს, რომ ხალხის მონაწილეობის ყველა ფორმალური პროცედურა შესრულებულ იქნა.
საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვები ნამდვილ განხეთქილების ვაშლად იქცა შავკანიანთა გეტოებში. ადგილობრივი მოსახლეობა სულ უფრო ხშირად გამოხატავს უკმაყოფილობას იმით, რომ ყოველ კვირა აუარებელ გამოკითხვებს უტარებენ მათი პრობლემებისა და იმედების შესახებ. როგორც ერთმა ქალმა გამოხატა: ‘სულ ერთია, ეს წყეული გამოკითხვები არანაირი პრობლემების გადაჭრაში არ გვეხმარება, თუ არ ჩავთვლით იმას, რომ ინტერვიუერი საათში სამ დოლარს გამოიმუშავებს, ხოლო ჩემი სარეცხი მთელი დღე უიმედოდ მელოდება’. ზოგიერთ რაიონში მოსახლეობა ისეთი გაღიზიანებულია, რომ გამოკითხვაში მონაწილეობისათვის ფულის გადახდას მოითხოვს.
გამოკითხვას საზოგადოებრივი აზრის დამაჯერებელ ინდიკატორად ვერ მივიჩნევთ, თუკი მთელი საქმე მხოლოდ ამით შემოიფარგლება. მრავალმა გამოკითხვამ (რომლებიც სიღარიბესთან ბრძოლის ფონდებიდან ფინანსდება) ‘დოკუმენტურად დაამტკიცა’, რომ ღარიბი ოჯახების დიასახლისებს ყველაზე მეტად თავიანთ რაიონებში საბავშვო მოედნების გაშენება სურთ, რათა მათმა შვილებმა უსაფრთხოდ ითამაშონ. მაგრამ ქალების უმრავლესობას ანკეტების კითხვებზე პასუხის გაცემისას მცირეოდენი ეჭვიც კი არ ჰქონდა, რომ არჩევანის სხვა შესაძლებლობაც არსებობდა. ისინი ფიქრობდნენ, რომ თუნდაც რაღაც მცირედის მოთხოვნით, ცოტა სარგებელს მაინც მიიღებდნენ თავიანთი რაიონისთვის. დედებისათვის ცნობილი რომ ყოფილიყო, რომ ერთ-ერთი შესაძლო ვარიანტი უფასო სამედიცინო დაზღვევა იყო, საბავშვო მოედნები ალბათ ასე მაღალ ადგილს არ დაიკავებდნენ სურვილების ჩამონათვალში.
კონსულტირების დონეზე ადამიანთა გარიყვის კლასიკურ მაგალითად იქცა ნიუ-ჰევენის (კონექტიკუტის შტ.) საზოგადოებრივი კრება, რომელზეც ‘სანიმუშო ქალაქების’ ფარგლებში შეთავაზებული გრანტის საკითხი განიხილებოდა. ჯეიმზ ვ. კენინგემი ფორდის ფონდისათვის შედგენილ თავის მოხსენებაში აღწერს დიდ და ძირითადად, მტრულად განწყობილ ბრბოს:
’ჰილის რაიონის მშობელთა ასოციაციის წევრებმა მოითხოვეს განმარტებები, თუ რატომ არ იღებდნენ ადგილობრივი მცხოვრებლები მონაწილეობას განაცხადის შედგენაში. სათემო აქტივობის სააგენტოს დირექტორმა შპიცმა განაცხადა, რომ ეს იყო მხოლოდ დაგეგმარებაზე ფედერალური სახსრების მოთხოვნის შესახებ განაცხადი – და როგორც კი სახსრები გამოიყოფოდა, მოსახლეობას საშუალება მოეცემოდა ფართოდ ჩართულიყო დაგეგმარების პროცესში. აი, როგორ აღწერა კრება ერთ-ერთმა გარეშე დამკვირვებელმა, რომელიც განხილვას ესწრებოდა: ‘შპიცს და მელ ადამსს თავად მიჰყავდათ კრება. პრეზიდიუმში არ იჯდა რაიონის არც ერთი წარმომადგენელი. შპიცმა 300 დამსწრეს ამცნო, რომ კრება შეიძლებოდა ‘დაგეგმვის პროცესში მონაწილეობის’ ნიმუშად მიგვეჩნია. რადგან დარბაზში მრავალი უკმაყოფილო ადამიანი იყო, ამის დასადასტურებლად მან მოუწოდა ყველას განაცხადის თითოეული პუნქტისათვის ცალკ-ცალკე ‘მიეცათ ხმა’. ხმის მიცემის პროცედურა ასე გამოიყურებოდა: ‘აწიოს ხელი, ვინც პოლიკლინიკის მომხრეა. წინააღმდეგი ვინაა?’ ეს დაახლოებით ისეთი რამაა, ადამიანებს რომ ჰკითხო, ამართლებენ თუ არა დედობას’.
კრებაზე გამეფებულმა ღრმა ეჭვის ატმოსფერომ და მსგავსი ‘საჩვენებლი მონაწილეობის’ მწარე გამოცდილებამ საქმე იქამდე მიიყვანა, რომ ნიუ-ჰევენის მოსახლეობამ პროგრამის მათ კონტროლქვეშ გადასვლა მოითხოვა.
კონტრასტისათვის სასარგებლოა დენვერის სიტუაციას გავეცნოთ. გაირკვა, რომ ტექნიკურ სპეციალისტთაგან თვით ყველაზე კეთილგანწყობილნიც კი ხშირად საერთოდ არ იცნობენ, ან გულგრილნი არიან აქაურ ღარიბთა გასაჭირის მიმართ. ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის ტექნიკურმა ხელმძღვანელმა აღწერა როგორ მოუვიდათ თავში პროფესიონალ დამგეგმარებლებს აზრი, რომ ადგლობრივი მაღაზიების მიერ მაღალი ფასების დაწესებით დაზარალებულ მოსახლეობას უკიდურესად ესაჭიროებოდა ‘მომხმარებლის განათლების პროგრამა’. მოსახლეობა თავის მხრივ აღნიშნავდა, რომ ადგილობრივ მაღაზიათა მფლობელები მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებდნენ. მაღაზიებში მაღალი ფასების მიუხედავად, შესაძლებელი იყო საქონლის კრედიტით აღება, რჩევის მიღება, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში ეს ერთადერთი ადგილი იყო, სადაც მოსახლეობას სოციალური უზრუნველყოფის ან ხელფასის ჩეკების განაღდება შეეძლო. კონსულტაციების ჩატარების შემდეგ მოსახლეობა და ტექნიკური სპეციალისტები მივიდნენ გადაწყვეტილებამდე, რომ მომხმარებელთა განათლების პროგრამა მოსახლეობისათვის ასე საჭირო საკრედიტო დაწესებულებების შექმნით ჩაენაცვლებიანათ.
5. დამშვიდება
სწორედ ამ დონეზე იწყებენ მოქალქენი მოვლენათა მსვლელობაზე გარკვეული გავლენის მოხდენას, თუმცა მათი მონაწილეობის სიმბოლური ხასიათი კვლავ აშკარაა. დამშვიდების სტრატეგიის მაგალითი შეიძლება იყოს სათემო აქტივობის სააგენტოსთან არსებულ საბჭოში, ან ისეთ სახელმწიფო ორგანოებში, როგორიცაა სახალხო განათლების განყოფილებები, პოლიციის კომისიები ან საბინაო საკითხების სამმართველო – ღარიბი მოსახლეობის გულდასმით შერჩეული, ‘ღირსეული წარმოამდგენლების’ ჩართვა. თუკი ისინი ანგარიშვალდებულნი არ არიან მათ წინაშე, ვისაც წარმოადგენენ, და თუკი ადგილების უმრავლესობა ტრადიციული ძალაუფლების წარმოადგენლებს რჩებათ, ძალიან ადვილია ღარიბთა გვერდის ავლა ან გაბრიყვება ხმის მიცემისას. კიდევ ერთი მაგალითი – ესაა ‘სანიმუშო ქალაქების’ საკონსულტაციო და გეგმარებითი კომიტეტები. ისინი საშუალებას აძლევენ მოქალაქეებს უსასრულოდ აწარმოონ კონსულტაცია და დაგეგმარება, მაგრამ რეკომენდაციათა კანონიერებისა და მიზანშეწონილობის შესახებ საბოლოო გადაწყვეტილების უფლება კვლავ ძალაუფლების მპყრობელებს რჩებათ. ის, თუ რამდენად დაშოშმინდებიან მოქალაქენი, რა თქმა უნდა, ორ ფაქტორზეა დამოკიდებული: პრიორიტეტთა ფორმულირების პროცესში მათთვის შეთავაზებული ტექნიკური მხადრაჭერის ხარისხზე, და ამ პრიორიტეტების განხორციელებისათვის საბრძოლველად ადგილობრივ მოსახლეობის ორგანიზებაზე.
გასაკვირი არაა, რომ სამოქალაქო მონაწილეობის დონე ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამების უმრავლესობაში ‘დამშვიდების’ საფეხურს შეესაბამება, ან უფრო დაბალია. ბინათმშენებლობის და ურბანული განვითარების დეპარტამენტის- (ბუგდ) ფუნქციონერებს მტკიცედ ჰქონდათ გადაწყვეტილი სამოქალაქო მონაწილეობის ჯინი უკან ჩაებრუნებინათ ბოთლში, რომლიდან თავის დაღწევაც რამოდენიმე ქალაქში მან იმ პუნქტის წყალობით შეძლო, რომელიც სიღარიბესთან ბრძოლის პროგრამებში ‘მოქალაქეთა მაქსიმალურ შესაძლო მონაწილეობას’ ითვალისწინებს. ამიტომაც დეპარტამენტმა ქალაქის ჯურღმულთა ფიზიკური და სოციალურ-ეკონომიკური აღდგენის საკითხში აქცენტი მერიაზე გადაიტანა. მან შეიმუშავა კანონპროექტი, რომელიც მოითხოვდა, რომ ‘სანიმუშო ქალაქებისთვის’ გამოყოფილი მთელი ფული იგივე პროგრამის მხარდამჭერ ადგილობრივ - ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოებში (ქსს) შესულიყო არჩევითი ქალაქის საბჭოს გავლით. კონგრესის მიერ კანონის დამტკიცების შემდეგ ადგილობრივმა საქალაქო საბჭოებმა საბოლოოდ მოიპოვეს ვეტოს უფლება დაგეგმარებასა და პროგრამების განხორციელებაზე, გამოირიცხა ნებისმიერი ფინანსური ურთიერთობა ადგილობრივ საზოგადოებასა და დეპარტამენტს შორის.
ბინათმშენებლობის და ურბანული განვითარების დეპარტამენტი ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოებისგან მოითხოვდა კოალიციური ხელმძღვანელი საბჭოების შექმნას, რომელშიც ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლებიც შევიდოდნენ, და რომლის მიზანიც პირველი წლის განმავლობაში კომპლექსური ტერიტორიულ-სოციალური გეგმის შედგენა იქნებოდა. ამ გეგმის განხორციელება მომდევნო 5 წლის განმავლობაში უნდა მომხდარიყო. დეპარტამენტი, ეკონომიკური შესაძლებლობების ბიუროსაგან განსხვავებით, არ ითხოვდა მმართველ საბჭოებში ღარიბი მოსახლეობის წარმომადგენელთა შეყვანას. მისი ნორმები მხოლოდ იმას განსაზღვრავდა, რომ ‘გადაწყვეტილების მიღების პროცესი მოქალაქეთათვის თავისუფალი და უშუალოდ ხელმისაწვდომი უნდა ყოფილიყო’.
ამის შესაბამისად, ქსს-ებმა თავისი ხელმძღვანელი ორგანოები იმგვარად ჩამოაყალიბა, რომ არჩევით თანამდებობის პირთა, ადგილობრივი სკოლების წარმომადგენელთა, საბინაო-კომუნალური, ჯანდაცვის, სოციალური უზრუნველყოფის სამსახურების ჩინონვნიკთა, შრომითი მოწყობის და პოლიციის დეპარტამენტების წარმომადგენელთა, ასევე, პროფკავშირების, ბიზნესმენთა და საზოგადოებრივ მოღვაწეთა ერთგვარი ნაზავი მიეღო. ზოგიერთმა ქსს-მ თავის საბჭოებში ადგილობრივ საზოგადოებრივ ორგანზიაციათა აქტივისტები შეიყვანა. ამასთან, მრავალმა მერმა, სავსებით მართებულად, ‘გადაწყვეტილების მიღების პროცესზე მოქალაქეთა ხელმისაწვდომობის’ დადგენილება განმარტა, როგორც მოქალქეებისათვის კონსულტანტთა ტრადიციული როლის დაბრუნების შესაძლებლობა. მრავალ ქსს-სთან შეიქმნა ადგილობრივ მცხოვრებთა საკონსულტაციო კომიტეტები. სააგენტოების საგანგაშოდ დიდმა რაოდენობამ ამ მოქალაქეთაგან მმართველობითი საბჭოები და საგეგმო კომიტრეტები შექმნა, რომლებიც სრულიად არ პასუხობდნენ თავის სახელს, რამდენადაც ან საერთოდ არ გააჩნდათ დირექტიული ფუნქციები, ან ძალზე შეზღუდული უფლებამოსილებებით სარგებლობდნენ. პრაქტიკულად ყველა ქსს-მ ათეულობით საგეგმო კომიტეტი ან სამუშაო ჯგუფი დაარსა ისეთი მიმართულებებით, როგორიცაა ჯანდაცვა, სოციალური უზრუნველყოფა, განათლება, ბინათმშენებლობა და უმუშევრობა. მრავალ შემთხვევაში, უპოვარი მოქალაქენი ამ კომიტეტებში შესაბამისი საჯარო სააგენტოების სპეციალისტებთან ერთად სამუშაოდ იყვნენ მიწვეულნი. მრავალმა ქსს-მ, მეორე მხრივ, შექმნა სპეციალისტთა კომიტეტები და მათ პარალელურად, მოქალაქეთა კომიტეტები.
‘სანიმუშო ქალაქების’ მრავალი პროგრამის შემთხვევაში დაგეგმარების წელს უსასრულო დრო იხარჯებოდა საბჭოების, კომიტეტების და სამუშაო ჯგუფების ტიპის ათასგვარი სტრუქტურული ქვედანაყოფის შექმნაზე. ამასთან, ამ სტრუქტურული ელემენტების უფლებები და მოვალეობანი დღეისათვისაც კი არაა მკაფიოდ განსაზღვრული. ასეთი გაუგებრობა შეიძლება საგეგმო წლის დასასრულისთვის სერიოზული კონფლიქტის საფუძველი გახდეს. აკი სწორედ მაშინ გაიგებენ მოქალაქენი, რომ მათ კიდევ ერთხელ მიიღეს ‘ფართო მონაწილეობა’, მაგრამ ვერაფერი მოიპოვეს გარდა ზოგიერთი ფორმალობისა, რომლითაც ძალაუფლების მპყრობელებმა მათი მოთაფვლა სცადეს.
პროგრამების რეალიზაციის ადგილებზე კვლევის შედეგები (კვლევა 1968 წლის ზაფხულში ჩატარდა, მანამდე, სანამ მეორე რაუნდის დაგეგმვაზე 75 გრანტის გამოყოფა მოხდებოდა) ბინათმშენებლობის და ურბანული განვითარების დეპარტამენტის ბიულეტენის 1968 წლის დეკემბრის ნომერში გამოქვეყნდა. მიუხედავად ზრდილობიანი და დიპლომატიური ფორმულირებების გამოყენებისა, ეს ოფიციალური დოკუმენტი ფაქტიურად უუფლებო ხელმძღვანელი საბჭოებისა და გაურკვევლი რთული სტრუქტურული ქვედანაყოფების მისამართით ზემოთ მოყვანილ კრიტიკას ადასტურებს, შემდეგ დასკვნებთან ერთად:
1. ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოები უმრავლეს შემთხვევაში სამოქალაქო მონაწილეობის აუცილებელ პირობებს ადგილობრივ მოსახლეობასთან არ ათანხმებდნენ.
2. მოქალაქენი, ადგილობრივ ხელისუფლებებთან ურთიერთობის წარსული ნეგატიური გამოცდილებიდან გამომდინარე, უკიდურესი ეჭვით მოეკიდნენ ყველა დაგროვილი პრობლემის გადაჭრის ამ ახალ პროგრამას. ისინი, სავსებით ლოგიკურად, ეჭვქვეშ აყენებდნენ მერიის მოტივაციას.
3. ქსს-თა უმრავლესობა არ მუშაობდა მოქალაქეთა ჯგუფებთან, რომელთაც მართლაც შეეძლოთ სანიმუშო რაიონები წარმოედგინათ და პასუხისმგებელნი ყოფილყვნენ მათ წინაშე, ვისაც წარმოადგენდნენ. ასევე, სიღარიბესთან ბრძოლის მრავალი პროგრამის ფარგლებში დაგეგმვის პროცესის მონაწილენი უმეტესწილად მუშათა კლასის ელიტის შეძლებული ოჯახების წარმომადგენლები იყვნენ. ამგვარად, მათი ჩუმი თანხმობა ქალაქის პროფესიული უწყებების მიერ მომზადებულ გეგმებზე, სავარაუდოდ, არ ასახავდა უმუშევართა, ახალგაზრდობის, უფრო რადიკალურად განწყობილი მოსახლეობის და ღარიბების შეხედულებებს.
4. ადგლობრივმა მცხოვრებლებმა, რომლებიც ყოველკვირეულად 3-5 განხილვაზე იღებდნენ მონაწილეობას, არაფერი იცოდნენ პროგრამით მინიჭებული საკუთარი მინიმალური უფლებების, მოვალეობების და შესაძლებლობების შესახებ. მაგალითად, მათ არ იცოდნენ, რომ შეეძლოთ არ მიეღოთ იმ უწყებათა ტექნიკური დახმარება, რომელთაც არ ენდობიან.
5. ქსს-ებისა და ქალაქის ხელისუფლების მიერ უზრუნველყოფილი ტექნკური დახმარების დიდი ნაწილი შეიძლება დახასიათდეს, როგორც მესამეხარისხოვანი ან პატერნალისტური. უწყებრივი სპეციალისტები არ წარმოადგენდნენ ინოვაციურ ვარიანტებს. ისინი ბიუროკრატიულად რეაგირებდნენ მაშინ, როცა ადგილობრივი მოსახლეობა ნოვატორულ მიდგომებს ითხოვდა. ტრადიციულ საქალაქო დარგობრივ უწყებათა ინტერესები ყოველთვის – აშკარად თუ შეფარულად – ყურადღების ცენტრში იყო.
6. ქსს-თა უმრავლესობა ქალაქების დაცემის მიზეზების გამოვლენისა და მათ წინააღმდეგ ბრძოლისათვის აუცილებელი ნაბიჯების დაგეგმვით არ იყვნენ დაკავებულნი. მისი წევრები უამრავ განხილვებს ესწრებოდნენ და მისდევდნდენ სტრატეგიებს, რომლებიც პროტექციონიზმს აძლიერებდა. შედეგად დგებოდა ტრადიციულ პროგრამათა დეტალური სია, რომელიც ტრადიციულ დარგობრივ უწყებებს უნდა განეხორციელებინათ, ასევე ტრადიციული მანერით, რომელმაც თავის დროზე სწორედ ჯურღმულების წარმოშობა განაპირობა.
7. ადგილობრივი მცხოვრებნი ქსს-ებისაგან არ იღებდნენ აუცილებელ ინფორმაციას, რომელიც საშუალებას მისცემდა გაეანალიზებინათ უკვე შემუშავებული გეგმები, ან შეეთავაზებინათ საკუთარი გეგმები, როგორც ამას ბუგდ-ი მოითხოვდა. უკეთეს შემთხვევაში ეს ინფორმაცია ზედაპირული იყო. უარეს შემთხვევაში მათ ბუგდ-ის ოფიციალური დოკუმენტების მასალებიც კი არ მიეწოდებოდათ.
8. მოსახლეობის უმრავლესობისათვის ცნობილი არ იყო პროცესში მონაწილეობისას მათი ხარჯების ანაზღაურების უფლების შესახებ (მაგალითად, მშობელთა სახლში არყოფნისას ბავშვებზე ზედამხედველობის, ან სატრანსპორტო ხარჯები და ა.შ.). ადგილობრივ მცხოვრებთათვის სასწავლო პროგრამების ჩატარების საკითხი, რაც მათ ფედერალურ და მუნიციპალურ ხელისუფლებათა ურთიერთმიმართების ლაბირინთში ორიენტირებაში დაეხმარებოდა, უმრავლეს შემთხვევაში საერთოდ არ დამდგარა ქსს-ების დღის წესრიგში.
უმეტესწილად ზემოთ მოყვანილ დასკვნათა გათვალისწინებით, ბუგდ-მა გადაწყვიტა ახლებურად მიდგომოდა სამოქალაქო მონაწილეობას. თუმცა ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის ‘მეორე ეტაპზე’ 75 გრანტის მიმღებისადმი მოთხოვნები არ შეცვლილა, მოქალაქეთა მონაწილეობისადმი მიძღვნილ ბუგდ-ის სპეციალურ 27 გვერდიან ბიულეტენში არაერთხელ იყო ხაზგასმული მუნიციპალურ ხელისუფლებასა და მოქალაქეთა შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნის მნიშვნელობა. ბიულეტენი ასევე მოუწოდებდა ქსს-ებს ემუშავათ ისეთი ქვეკონტრაქტების დადებაზე, რომლის მეშვეობითაც ადგილობრივი მოსახლეობა მათთვის სანდო ტექნიკური სპეციალისტების დაქირავებას შეძლებდა. არც ისე დიდი ხნის წინ, 1969 წლის თებერვალში, გამოქვეყნდა კერძო ფირმა ო-ეს-ტი-აი-ს მიერ ჩატარებული შეფასების შედეგები. ფირმასთან კონტრაქტი ეკონომიკური შესაძლებლობის ბიურომ დადო ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთით ‘სანიმუშო ქალქების’ პროგრამაში ჩართული მოქალაქეებისთვის ტექნიკური კონსულტაციისა და სწავლების მიზნით. ფირმის მიერ ბიუროსადმი გაგზავნილ მოხსენებაში დადასტურებულია ზემოთ მოყვანილი კვლევის შედეგები. ამას გარდა, იგი მიუთითებს შემდეგს:
ზოგადად, თითქმის არანაირი ყურადღება არ მიუქცევიათ გეგმის რეალიზაციის ეტაპზე მოაქალეთა მონაწილეობის უზრუნველყოფისათვის. უმრავლეს შეთხვევებში ’სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის განმახორციელებლებად ტრადიციული უწყებები განიხილება. მხოლოდ რამოდენიმე მექანიზმი იქნა შემუშავებული მოცემულ უწყებათა ფარგლებში ორგანიზაციულ ცვლილებათა სტიმულირებისათვის ან ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის რეალიზაციის პროცესში ამ უწყებებზე მოქალაქეთა გავლენის უზრუნველსაყოფად. უმრავლეს შემთხვევებში გადაწყვეტილებებს ხალხის გვერდის ავლით იღებენ. უმეტესწილად ძირითადი გადაწყვეტილებები დაგეგმარების შესახებ ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოების პერსონალის მიერ მიიღება, და წმინდა ფორმალობის სახით მტკიცდება მათი ხელმძღვანელი საბჭოების მიერ. //
6. პარტნიორობა
კიბის ამ საფეხურზე ძალაუფლება ფაქტიურად გადანაწილდება ხელისუფლებასა და მოქალქეთა შორის მოლაპარაკებათა გზით. ისინი დაგეგმვისა და გადაწყვეტილების მიღების საკითხებში უფლებამოსილებათა განაწილების შესახებ შეთანხმებებს აღწევენ ისეთი სრუქტურების მეშვეობით, როგორიცაა ერთობლივი ხელმძღვანელი საბჭოები, საგეგმო კომიტეტები და ჩიხურ პრობლემათა გადაჭრის მექანიზმები. მას შემდეგ, რაც ძირითადი წესები კომპრომისული გადაწვეტილებების გზით დგინდება, ისინი ცალმხრივ ცვლილებებს აღარ ექვემდებარებიან.
განსაკუთრებულ წარმატებას პარტნიორული ურთიერთობები აღწევს ისეთ თემებში სადაც არსებობს ორგანიზებული სამოქალაქო ძალაუფლების ცენტრები და ადგილობრივი აქტივისტები მათ წინაშე არიან პასუხისმგებელნი. ასევე იქ, სადაც მოქალაქეთა ჯგუფებს თავისი აქტივისტების შრომის ანაზღაურების ფინანსური სახსრები გააჩნიათ - ამ შრომას ხომ უამრავი დრო და ენერგია მიაქვს, ასვე იქ, სადაც მოქალაქეებს შესაძლებლობა აქვთ დაიქირავონ (და გაათავისუფლონ) საკუთარი სპეციალისტები, იურისტები და სათემო ორგანიზატორები. ასეთ პირობებში მოქალაქეებს ნამდვილად შეუძლიათ მეტ-ნაკლებად პროდუქტიული გავლენა მოახდინონ საბოლოო გეგმაზე (მაგრამ მანამდე, სანამ ორივე მხარე სასარგებლოდ თვლის პარტნიორული ურთიერთობის შენარჩუნებას). როგორც ერთმა სათემო ლიდერმა აღწერა, პარტნიორობის არსი - ესაა ‘მიხვიდე მერიაში ქუდით თავზე, და არა ქუდით ხელში’.
‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამაში მონაწილე 75 ქალაქიდან მხოლოდ დაახლოებით 15-მა შეძლო ხელისუფლებასა და მოქალქეთა შორის ძალაუფლების განაწილებისას არსებითი შედეგების მიღწევა. ყველა ამ ქალაქში, გარდა ერთისა, ძალაუფლების გადანაწილება მიღწეულ იქნა სწორედ განრისხებულ მოქალაქეთა მოთხოვნების წყალობით, და არა ქალაქის ხელისუფლების ინიციატივით. ყველა მოლაპარაკება ინიცირებული იყო მონაწილეობის მანამდე შეთავაზებული ფორმებით აღშფოთებულ მოქალაქეთა მიერ. მაგრამ ისინი არა მხოლოდ გაბრაზებულნი იყვნენ, არამედ საკმაოდ გამოცდილნიც საიმისოდ, რომ ახალ ანკესებზე არ წამოგებულიყვნენ. მოქალაქეებმა მუქარით განაცხადეს, რომ ხელს შეუშლიდნენ ქალაქის დაგეგმარებაზე გრანტის გამოყოფას. მათ დელეგაცია გააგზავნეს ბინათმშენებლობის და ურბანული განვითარების დეპარტამენტში, ვაშინგტონში. ისინი არცთუ შერჩევით ეკიდებოდნენ საკუთარ ლექსიკას. მოლაპარაკებები ეჭვისა და მტრობის ატმოსფეროში წარმოებდა.
უმრავლეს შემთხვევაში ძალაუფლების გადანაწილებას თავად მოაქლაქენი აღწევდნენ – ქალაქები ნებაყოფლობით არ თანხმდებოდნენ. და აქ არაფერია ახალი. რაკიღა მათ, ვინც ხელისუფლებას ფლობენ, როგორც წესი, სურთ მისი მომავალში შენარჩუნება, უპოვართა მასებს ყოველთვის ბრძოლა უწევდათ საკუთარი უფლებების მოსაპოვებლად.
ასეთ მჭიდრო თანამშრომლობას, მაგალითად, მიაღწიეს ფილადელფიის საჩვენებელი რაიონის მცხოვრებლებმა. როგორც ‘სანიმუშო ქალქების’ პროგრამის ფარგლებში გრანტის პრეტენდეტნტთა უმრავლესობამ, ფილადელფიამ საკუთარი განაცხადი 400 გვერდზე გაწერა და მისი სწრაფად განხილვა სცადა ნაუცბათევად მოწვეულ თემების ლიდერთა კრებაზე. როდესაც დამსწრეებს შესთავაზეს, მხარი დაეჭირათ დოკუმენტისათვის, მათ მრისხანე პროტესტი გამოთქვეს, მიუთითეს რა, რომ ქალაქის ხელისუფლებას ამ განაცხადის შედგენისას მათთან კონსულტაციები არ უწარმოებია. ერთ-ერთი წარმომადგენელი მასობრივი საპროტესტო აქციებით დაიმუქრა, თუკი ქალაქი არ დათანხმდებოდა განაცხადის დეტალური ანალიზისა და მასში საჭირო შესწორებათა და ცვლილებათა შესატანად მოქალაქეთათვის რამოდენიმე კვირის გამოყოფაზე. ჩინოვნიკები იძულებული იყვნენ დათანხმებოდნენ.
მომდევნო განხილვაზე ქალაქის ხელისუფლების წარმომადგენლებს გადაეცათ ტექსტის ახალი ვარიანტი, შესწორებებით მოქალაქეთა მონაწილეობის შესახებ, რომელიც გაურკვეველი საკონსულტაციო როლის ნაცვლად ახლა უკვე ძალაუფლების გადანაწილების შესახებ არსებით შეთანხმებას შეიცავდა. მოქალაქეთა მიერ შეთავაზებული შესწორებები უცვლელად იქნა შეტანილი ფედერალური განაცხადის საბოლოო ვარიანტში (მათ შორის, ასევე მოქალაქეთა მიერ დაწრილი ახალი შესავალი თავი, რომელშიც არსებული პრობლემებისადმი ძველი პატერნალისტური მიდგომების ნაცვლად ფორმულირებული იყო ყველა სუსტი და ძლიერი მხარის რეალისტური ანალიზი, ასევე, რაიონის პოტენციალის აღწერა). შესაბამისად, მოხდა ფილადელფიის ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოს საგეგმო კომიტეტის განახლება: მასში 11-დან 5 ადგილი ერგო ადგილობრივ მცხოვრებთა გაერთიანებას, რომელსაც სამხარეო საბჭო (სს) ეწოდა. საბჭომ სააგენტოსგან მიიღო თვეში 20 000 დოლარის დაფინანსება. ამ ფულს იგი ადგილობრივი საზოგადოებრივი ორგანიზაციის შესანახად, სათემო ორგანიზატორთა, დამპროექტებელთა და სხვა სპეციალისტთა ხელფასებზე ხარჯავდა. საბჭოს უფლება აქვს შეიმუშავოს საკუთარი გეგმები, სააგენტოსთან ერთად მონაწილეობა მიიღოს ერთობლივ დაგეგმარებაში და განიხილოს მუნიციპალური მართვის ორგანოების მიერ შემუშავებული გეგმები. რადგან საბჭოს ვეტოს უფლება აქვს, სააგენტოს მიერ შემუშავებული არც ერთი გეგმა არ შეიძლება მერიაში იქნას წარდგენილი მასთან წინასწარი განხილვისა და შეთანხმების გარეშე. 16 ‘საკვანძო’ ცენტრში თავმოყრილ ადგილობრივ ორგანიზაციათა ფედერაციის მიერ წარგზავნილ საბჭოს წარმომადგენლებს შეუძლიათ სააგენტოს სამუშაო ჯგუფების, საგეგმო კომიტეტების და ქვეკომიტეტების ყველა სხდომას დაესწრონ. მიუხედავად იმისა, რომ მერიას, ფედერალური კანონის თანახმად, პროგრამის გეგმარებით გადაწყვეტილებებზე საბოლოო ვეტოს უფლება აქვს, სამხარეო საბჭო თვლის, რომ მას საკმაოდ წონითი წარმოადგენლობა ჰყავს, რათა შეთანხმებას მიაღწიოს ნებისმიერ სადავო საკითხზე, რომლის წამოჭრაც მერიას ბოლო წუთზე შეუძლია მის მიერ შეთავაზებული ისეთი საკითხების განხილვისას, როგორიცაა საბჭოს მიწის ბანკი, მასთან არსებული ეკონომიკური განვითარების კორპორაცია, და 900 ღარიბი ოჯახის დახმარების ექსპერიმენტალური პროგრამა.
7. ძალაუფლების დელეგირება
მოქალაქეთა და ხელისუფლებას შორის მოლაპარაკებების შედეგი ასევე შეიძლება იყოს მოქალქეთა მიერ ცალკეულ პროგრამათა და გეგმების შემთხვევაში გადამწყვეტი ძალაუფლების მოპოვება. ტიპიური მაგალითებია ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამების ხელმძღვანელი საბჭოები და სათემო აქტივობის სააგენტოსთან არსებული არჩევითი სტრუქტურები, სადაც მოქალაქეებს ხმათა უმრავლესობა და მკაფიოდ განსაზღვრული უფლებამოსილებანი აქვთ. კიბის ამ საფეხურზე მოქალაქეებს ძლიერი კარტები უპყრიათ ხელთ, რაც პროგრამების განხორციელებაზე სრულფასოვანი კონტროლის საშუალებას იძლევა. უთანხმოებათა გადაჭრისათვის ხელისუფლებას ამ პირობებში უკვე ვაჭრობა უწევს, და არა მხოლოდ გარე დაწოლის მოგერიება.
გადაწყვეტლების მიღებისას ასეთი განმსაზღვრელი ფუნქციის მოპოვება მოსახლეობამ ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის რამოდენიმე ქალაქში შეძლო, კერძოდ, კემბრიჯში (მასაჩუსეტის შტ.), დეტროიტში და კოლამბუსში (ოჰაიოს შტ.), მინეაპოლისში (მინესოტას შტ.), სენტ-ლუისში (მისურის შტ), ჰარტფორდსა და ნიუ-ჰევენში (კონეკტიკუტის შტ.), ოკლენდში (კალიფორნიის შტ.).
ნიუ-ჰევენში რაიონ ჰილის მცხოვრებლებმა შექმნეს გაერთიანება, რომელსაც ‘სანიმუშო ქალაქის’ პროგრამაზე მთლიანი უფლებამოსილება გადასცეს. ქალაქმა, რომელსაც ბინათმშენებლობის და ურბანული განვითარების დეპარტამენტმა 117 000 დოლარი გამოუყო დაგეგმარებისათვის, ამ სახსრებით 110 000-იანი კონტრაქტი დადო გაერთიანებასთან, რათა მას საკუთარი დამპროექტებლები და კონსულტანტები დაექირავებინა. რაიონ ჰილის მცხოვრებთა გაერთიანებას თერთმეტი წარმომადგენელი ჰყავს ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოში, რომელიც სულ 21 ადამიანისაგან შედგება, ეს კი ხმათა უმრავლესობით უზრუნველყოფს მოაქალაქეებს მათ მიერვე წარდგენილი გეგმის განხილვისას.
ძალაუფლების დელეგირების კიდევ ერთ მოდელს წარმოადგენს მოქალაქეთა და ხელისუფლების წარმომდგენელთა ცელკეული და პარალელური ჯგუფები – ამასთან, თუკი უთანხმოებების გადაჭრა მოლაპარაკებებით ვერ შედგება, მოქალქეებს ვეტოს უფლება აქვთ. თანაარსებობის ეს მოდელი განსაკუთრებით საინტერესოა იმ შემთხვევებში, როდესაც მოქალქეთა ჯგუფები წარსული ‘ერთობლივი ძალისხმევის’ მწარე გამოცდილების გამო, განსაკუთრებით მტრულად არიან განწყობილნი მერიისადმი, რათა ერთობლივი დაგეგმარება აწარმოონ.
რამდენადაც ბუგდ-ის ფინანსების მისაღებად ‘სანიმუშო ქალაქების’ ყველა პროგრამას ქალაქის საბჭოს მხრიდან გამართლება ესაჭიროება, ქალაქის საბჭოს აბსოლუტური (საბოლოო) ვეტოს უფლება აქვს მაშინაც კი, როდესაც მოქალაქეებს ქსს-ს შემადგენლობაში ხმათა უმრავლესობა აქვთ. რიჩმონდი (კალიფორნიის შტ.) დათანხმდა მოქალაქეთა მხრიდან კონტრვეტოს, თუმცა ამ შეთანხმების დეტალები ძალზე ბუნდოვანია და არავის შეუმოწმებია.
‘სათემო აქტივობის პროგრამებში’ ძალაუფლების დელეგირების სხვადასხვა მექანიზმები ჩნდება მოქალაქეთა მოთხოვნისა და ეკონომიკური შესაძლებლობის ბიუროს იმ დირექტივების შედეგად, რომელთა შესრულება სათემო აქტივობის სააგენტოს დაბეჯითებით მოეთხოვება, და რაც ადგილობრივ მცხოვრებთა მონაწილეობას უზრუნველყოფს. ზოგიერთ ქალაქში ადგილობრივ მცხოვრებთა გაერთიანებებმა სათემო აქტივობის სააგენტოსაგან დაფინანსება მიიღეს რაიონული პროგრამების ერთი ან მეტი დეცენტრალიზებული შემადგენლის, მაგალითად, მომსახურების მრავალფუნქციური ცენტრის, ან ღარიბი ოჯახების დამხარების პროგრამა ‘ჰედსტარტის’ დაგეგმვისა და მართვისათვის. ეს ქვეკონტრაქტები, როგორც წესი, მოიცავენ შეთანხმებულ დეტალიზებულ ბიუჯეტს და ტექნიკურ აღწერილობას. ასევე, მათში ჩვეულებრივ, ფორმულირებულია დებულება უფლებამოსილებათა დელეგირების თაობაზე, მაგალითად, სტარატეგიული გადაწყვეტილებების მიღების, დაქირავებისა და გათავისუფლების, მშენებლობის სახელფასო ფონდის გაცემის, შესყიდვისა და არენდის საკითხებში (ამ ქვეკონტრაქტთაგან ზოგიერთი იმდენად ფართოა, რომ სამოქალქო კონტროლის საფეხურს უახლოვდება).
8. სამოქალაქო კონტროლი
სულ უფრო იზრდება მოთხოვნები სკოლების სათემო კონტროლზე, შავკანიანთა მიერ განხორციელებულ და სამეზობლო კონტროლზე. და თუმცა ქვეყანაში არავინ ფლობს აბსოლუტურ კონტროლს, ძალზე მნიშვნელოვანია რიტორიკა – მიზნებში არ ავურიოთ. ადამიანები მხოლოდ უფლებამოსილებათა (ან კონტროლის) იმ დონეს ითხოვენ, რომელიც მათ პროგრამების მართვის ან უწყებათა მუშაობის შემოწმების, სტრატეგიული და მამართველობითი საკითხების სრული კონტროლის გარანტიას მისცემდა, და დააწესებდა ‘გარეშე პირებს’ საქმეში ჩარევის პირობებს.
რაიონის მცხოვრებთა გაერთიანებები შუამავლების გარეშე, და ფინანსური რესურსით – არის მოდელი, რომელსაც ყველაზე ფართო პროპაგანდას უწევენ. ასეთ ექპერიმენტულ გაერთიანებათა მცირე ნაწილი უკვე აწარმოებს საქონელს და ეწევა სოციალურ მომსახურებას. არსებული მონაცემების მიხედვით, ზოგიერთი ფორმირების პროცესშია, თუმცა მართვის ახალი მოდელები უეჭველად შეიქმნება, ვინაიდან მოსახლეობის ღარიბი ფენები დაბეჯითებით მოითხოვენ საკუთარი ცხოვრების განკარგვის უფლებას.
და თუმცა უპირატესად შავკანიანთა რაიონებში – ოუშენჰილსა და ბრაუნსვილში (ნიუ-იორკი) სკოლების საზოგადოებრივი კონტროლისათვის გაცხოველებულმა ბრძოლამ შეაშფოთა საზოგადოება, რომელიც მხოლოდ გაზეთების სათაურებს კითხულობს, პრესაში ნაკლებად გაშუქებული ექსპერიმენტები ცხადყოფენ, რომ ღარიბებს ნამდვილად შეუძლიათ საკუთარი მდგომარეობის გაუმჯობესება, თუკი სრულად აიღებენ ხელში დაგეგმვის სამუშაოს, მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღებას და პროგრამების განხორციელებას. ზოგიერთები იმასაც კი ამტკიცებენ, რომ ამ ყველაფერს ცალი ხელით გაართმევენ თავს, რაკიღა მეორეთი ადგილებზე უწყვეტი კრიტიკის მოგერიება უწევთ მათი მხრიდან, ვისაც არ მოსწონს ფედერალური გრანტის - ადგილობრივ ჯგუფებისთვის ან შავკანიანთა გაერთიანებებსთვის გადაცემა.
ამ ექსპერიმენატულ პროგარამათაგან უმრავლესობა მხარდაჭრილი იყო კვლევებისა და ტექნიკური დემონსტრაციისათვის გამოყოფილი სახსრებით, რომელიც ეკონომიკური შესაძლებლობების ბიურომ გამოყო სხვა ფედერალურ დაწესებულებებთან ერთად. აი რამოდენიმე მაგალითი:
1. 1.8 მილიონი დოლარის გრანტი გაიცა კლივლენდის რაიონ ჰოკის განვითარების გაერთიანებაზე, გეტოს ეკონომიკური განვითარების პროგრამისა და სხვა ეკონომიკური პროგრამების განსახორციელებლად, რომელთა შორისაა სავაჭრო ცენტრისა და მუნიციპალური საცხოვრებლის მშენებლობის პროექტი, ადგილობრივი სამშენებლო ჯგუფებისათვის საკრედიტო უზრუნველყოფის პროგრამა და სხვ. ამ არაკომერციული კორპორაციის მმართველობაში შედიან შავკანიანთა რაიონების წამყვანი საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ხელმძღვანელები.
2. დაახლოებით 1 მილიონი დოლარი (მეორე წელს 595 751 დოლარი) გამოეყო სელმში მდებარე სამხრეთ–დასავლეთ ალაბამას ფერმერთა კოოპერაციულ გაერთიანებას, რომელიც შტატის ათ რეგიონში სოფლის მეურნეობისა და მესაქონლეობის პროდუქციას აწარმოებს. მიუხედავად კოოპერატივის დაშინების მცდელობებისა (ისიც კი სცადეს, რომ ძალით შეეჩერებინათ ბაზრისაკენ მიმავალი სატვირთო მანქანები), მის წევრთა რაოდენობამ პირველი წლის განმავლობაში 1150 ფერმერს მიაღწია. ახალი კულტურების გაყიდვით მათ 52 ათასი დოლარი გამოიმუშავეს. კოოპერატივის არჩევითი საბჭო შედგება თითოეული ეკონომიკურად ჩამორჩენილი რაიონიდან ორ-ორი ღარიბი შავკანიანი წარმოადგენლისაგან.
3. დაახლოებით 600 000 დოლარი (300 000 დამატებითი გრანტის სახით) გადაეცა ალბაინის გაერთიანებას და ალბაინის საინვესტიციო ტრესტს მთლიანად შავკანიანებით დაკომპლექტებული და მათსავე მფლობელობაში არსებული სამრეწველო კონცერნის შესაქმენელად. აქ დასაქმებული არიან შედარებით გამოუცდელი მენეჯერები და არაკვალიფიციური პესონალი, უპირატესად პორტლენდის რაიონ ალბაინადან. აბრეშუმისა და მეტალის გადამამუშავებელი მომგებიანი ქარხანა ტრესტის მიერ შემუშავებული კომპენსაციის გადადების გეგმის მიხედვით, დასაქმებულთა საკუთრება გახდება.
4. დაახლოებით 800 000 დოლარი (400 000 მეორე წელს) გამოიყო ნიუ-იორკის ჰარლემის საბჭოსათვის, იმის საჩვენებლად, რომ ადგილობრივი საზოგადოების ბაზაზე შექმნილ განვითარების კორპორაციას, ადგილობრივი მოსახლეობის მხარდაჭერით და მონაწილეობით, სავსებით ხელეწიფება ეკონომიკური პროგრამების რეალიზაცია. პროგრამის შემუშავებიდან და შეთანხმებიდან სულ წელიწადნახევრის შემდეგ საბჭოს გადაწყვეტილი აქვს უახლოეს ხანებში ექსპლოატაციაში გაუშვას რამოდენიმე მსხვილი დაწესებულება, მათ შორის, ორი სუპერმარკეტი, ავტომობილების სერვისი და სარემონტო სახელოსნო (კადრების მოზადების საკუთარი პროგრამით), ფინანსური კომპანია წელიწადში 4 000 დოლარზე ნაკლები შემოსავლის მქონე ოჯახებისათვის და მონაცემების დამუშავების ფირმა. ჩამომხსხმელ საამქროს უკვე მართავს მთლიანად შავკანიანი მოქალაქეებით დაკომპლექტებული დირექტორთა საბჭო.
და მაინც, მიუხედავად იმისა, რომ მოქალქეთა ზოგიერთი გაერთიანება (და მათი ქალაქების მერები) სამოქალაქო კონტროლის რიტორიკას იყენებენ, ‘სანიმუშო ქალქების’ არც ერთი პროგრამა არ პასუხობს სამოქალაქო კონტროლის კრიტერიუმებს, რამდენადაც მათი საბოლოო დამტკიცება და ანგარიშვალდებულება მერიის ფუნქციებში შედის.
დანიელ პ. მოინიჰენი ამტკიცებს, რომ მერიები წარმოადგნენ რაიონებს და მიკრორაიონებს, მაგრამ აი როგორ გვიხატავს ადამ ვალინსკი ასეთი ‘წარმომადგენლობითობის’ არაწარმოადგენლობითობას:
’ვინ... განახორციელებს კონტროლს წარმომადგენლობითი პროცესის მეშვეობით? ნიუ-იორკის გეტო ბედფორდ-სტაივესანტში 450 000 ადამიანი ცხოვრობს – ეს იმდენივეა, რაც მთლიანად ქალაქ ცინცინატიში, და უფრო მეტი, ვიდრე მთლიანად შტატ ვერმონტში. მიუხედავად ამისა, ამ მიკრორაიონში მხოლოდ ერთი სკოლაა, ხოლო მოზარდთა 80%-მა სწავლა მიატოვა. ბავშვთა სიკვდილიანობის მაჩვენებელი აქ ორჯერ აღემატება ქვეყნის საერთო მაჩვენებელს. 8 000–ზე მეტ სახლში არავინ ცხოვრობს ვირთხების გარდა – არადა რაიონს არასდროს მიუღია დოლარიც კი ურბანული განახლების ფონდებიდან, ამ პროგრამის მუშაობის მთელი საწყისი 15 წლის მანძილზე. რაიონში უმუშევრეობის დონე კი მხოლოდ უფალმა ღმერთმა უწყის.’
გასაგებია, რომ ბედფორდ-სტაივესანტს განსაკუთრებული მოთხოვნილებები გააჩნია. თუმცა იგი, როგორღაც ყოველთვის ახერხებდა რვამილიონიან ქალაქში შეუმჩნევლად ჩაკარგულიყო. მხოლოდ 1968 წელს შეძლო რაიონმა სასამართლოთი მოეპოვებინა კონგრესში საკუთარი წარმომადგნლის არჩევის უფლება. მაშ, აქვს თუ არა აზრი იმის ლაპარაკს, რომ წარმომადგნლობითი სისტემა ამ მოქალაქეთა ‘შეხედულებებს გამოხატავდა’ დაცემისა და დავიწყების ამდენი წლის განმავლობაში? ბრუკლინის ბედფორდ-სტაივესანტის შესახებ ვალინსკის შენიშვნები ზოგადად ქვეყანაში ყველა გეტოს მისამართით მართებულია. ამიტომ სავსებით მოსალოდნელია, რომ მათგან, სადაც მოსახლეობამ ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის დაგეგმვაზე მნიშვნელოვან კონტროლს მიაღწია, პირველი წლის კომპლექსურ ღონისძიებათა რიცხვში გათვალისწინებული იქნება ახალი ადგილობრივი ინსტიტუტების შექმნა, რომლებიც მთლიანად დაექვემდებარებიან სამოქალაქო კონტროლს, ხოლო მოქალაქეებს გარკვეული ფინანსური სახსრების განკარგვის უფლება ექნებათ. თუკი პროგრამათა განხორციელების საბაზისო წესები მკაფიოდაა ჩამოყალიბებული და მოქალაქეებს ესმით, რომ პლურალისტურ საზოგადოებაში საკუთარი ადგილის მოპოვება შეუძლებელია სრულიად კანონიერი ორმხრივი დათმობების გარეშე, მაშინ მსგავს პროგრამებს შეუძლიათ გვიჩვენონ, როგორ შევეწინააღმდეგოთ დამანგრეველ პოლიტიკურ და სოციალურ-ეკონომიკურ ძალებს, მოსახლეობის ღარიბი ფენების ცხოვრებას აუტანელს რომ ხდიან.
ქალქებში, რომლებიც სავარაუდოდ, შავკანიანი მოსახლეობის რაოდენობის ზრდის გამო ‘შავ ქალაქებად’ გადაიქცევა, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ რადიკალურად განწყობილ მოქალაქეთა ჯგუფები, ფილადელფიის სამხარეო საბჭოს მსგავსად, ბოლოს და ბოლოს, რაიონების დონეზე თვითმმართველობის უფლების მოთხოვნით გამოვლენ. მათი დიდი ჩანაფიქრი, უპირველესად ალბათ არჩევნების გზით მოპოვებული ‘შავი მერიებია’. იმ ქალაქებში, რომელთაც უწერიათ ხილვად მომავალში ძირითადად ‘თეთრ ქალქებად’ დარჩნენ, სავარაუდოა, რომ ფილადელფიის საბჭოს მსგავსი ჯგუფები რაიონული თვითმმართველობის სეპარატისტული ფორმებისთვის იბრძოლებენ, რომელთაც ისეთი დეცენტრალიზებული სამსახურების შექმნა და კონტროლი შეეძლებათ, როგორიცაა მართლწესრიგის დაცვა, ჯანდაცვისა და განათლების ორგანიზება. ბევრი რამ შეიძლება იყოს დამოკიდებული ღარიბების სასარგებლოდ რესურსების გადანაწილების, წინა წლებში არსებული დისბალანსის აღმოფხვრის მხარდაჭერისათვის ქალაქის ხელისუფლების მზადყოფნაზე.
აი რამოდენიმე არგუმენტი საზოგადოებრივი კონტროლის წინააღმდეგ: იგი წაახალისებს სეპარატიზმს; მას ახასიათებს კომუნალური მეურნეობის მოშლა და მის სამსახურთა შორის წინააღმდეგობათა გამწვავება; იგი საშუალებას აძლევს ეთნიკური და რასობრივი უმცირესობების წარმომადგენელ ‘საქმოსნებს’ ისევე გულგრილად და ანგარებით მოეპყრან ღარიბებს, როგორც მათი თეთრი წინამორბედნი; იგი შეუთავსებელია დამსახურებისა და პროფესიონალიზმის მიხედვით შეფასების სისტემასთან; და, ბედის ირონიით, იგი შეიძლება მხოლოდ ახალი უნაყოფო თამაში აღმოჩნდეს ღარიბებისათვის, მისცემს რა მათ კონტროლის უფლებას, მაგრამ არ უზრუნველყოფს საკმარის ფინანსურ რესურსს კონტროლის განხორციელებისათვის. ამ არგუმენტთა წაყრუება არ შეიძლება. მაგრამ ასევე არ შეგვიძლია სერიოზულად არ მივიღოთ საზოგადოებრივი კონტროლის განრისხებულ მხარდამჭრთა არგუმენტებიც: ასეა თუ ისე, ყველა სხვა მცდელობამ – წერტილი დაგვესვა მოტყუებისა და გაბრიყვებისათვის – მარცხი განიცადა!
სამოქალაქო მონაწილეობის იდეა შეიძლება ისპანახით კვებას შევადაროთ: სასარგებლოა, ამიტომაც პრინციპულად წინააღმდეგი არავინაა. მართულთა მონაწილეობა საკუთარ ხელისუფლებაში თეორიულად დემოკრატიის ქვაკუთხედად მიიჩნევა – საყოველთაოდ აღიარებული იდეა, რომელიც თითქმის ყოველთვის ენერგიულ აპლოდისმენტებს იწვევს. თუმცა მქუხარე ოვაციები მოკრძალებული ტაშით იცვლება, როდესაც ამ პრინციპისთვის ბრძოლას უპოვარი შავკანიანები, ამერიკელი მექსიკელები, პუერტო-რიკოელები, ინდიელები, ესკიმოსები თუ თეთრები იწყებენ. ხოლო როდესაც უპოვარნი მონაწილეობას განსაზღვრავენ, როგორც ძალაუფლების გადანაწილებას, ამ ფუნდამენტური პრინციპის შესახებ საერთო ამერიკული კონსენსუსი მრავალი ღიად რასისტული, ნაციონალისტური, იდეოლოგიური და პოლიტიკური შეფერილობის უთანხმოებით ირღვევა.
უკანასკნელ ხანებში მრავალ გამოსვლას, სტატიას და წიგნს გავეცანით, სადაც დაწვრილებით განიხილება, ვინ არიან ისინი - ჩვენი დროის უპოვარნი. ასევე, ბოლო დროს მრავალჯერ ცდილობდნენ აეხსნათ, თუ რატომ განაწყენდნენ და გამძვინვარდნენ უპოვარნი იმის გამო, რომ უმწეონი არიან ღრმა უთანასწორობისა და უსამართლობის პირისპირ, რომელიც თითქმის მთლიანად განსმჭვალავს მათ ცხოვრებას. მაგრამ ძალზე იშვიათად განიხილება კონკრეტული შინაარსი ეხლანდელი ორაზროვანი ლოზუნგებისა: ‘სამოქალაქო მონაწილეობა’ ან ‘მაქსიმალურად მეტი მონაწილეობა’. მაშ, რა არის სამოქალაქო მონაწილეობა, და როგორია მისი კავშირი ჩვენი დროის სოციალურ მოთხოვნებთან?
სამოქალაქო მონაწილეობა – სამოქალაქო ძალაუფლებაა
ვინაიდან მოცემული შეკითხვა პოლიტიკური განხეთქილების ვაშლად იქცა, მასზე პასუხების უმეტესობა შეგნებულად მიიჩქმალა ისეთ უწყინარ ევფემიზმებში, როგორიცაა ‘თვითდახმარება’ (self-help) ან ‘მოქალაქეთა ჩართულობა’. (citizen involvement) სხვა პასუხები შელამაზებული იყო დამაბნეველი ფრაზებით, როგორიცაა ‘აბსოლუტური კონტროლი’, რომელსაც არავინ, მათ შორის თვით შეერთებული შტატების პრეზიდენტი, არ ფლობს, და არც შეიძლება ფლობდეს. ამ მიმჩქმალავ ევფემიზმთა და გაცხარებული რიტორიკის ორომტრიალში ყველაზე განსწავლული მეცნიერნიც ვერ მიჰყვებიან კამათს. ხოლო პუბლიკა, რომელიც მხოლოდ საგაზეთო სათაურებს კითხულობს, უბრალოდ წყობიდან გამოდის.
 |
სურ. 1 პარიზელ სტუდენტთა პლაკატი, 1968 წლის მაისი. წარწერა:
‘ მე ვმონაწილეობ, შენ მონაწილეობ, ის მონაწილეობს,
ჩვენ ვმონაწილეობთ, თქვენ მონაწილეობთ... ისინი სარგებლობენ.’
|
შიშველი უარყოფა – სარგებლის ნაცვლად
არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავება ფორმალური მონაწილეობის შიშველ რიტუალსა და ძალაუფლების რეალურ ფლობას შორის, რომელიც აუცილებელია საბოლოო შედეგზე გავლენის მოსახდენად. ეს გასხვავება შესანიშნავად ასახეს ფრანგმა სტუდენტებმა გასულ ზაფხულს ერთ-ერთ პალაკატზე, რომელიც სტუდენტთა და მშრომელთა ამბოხის მიზეზებს ხსნის (სურ.1). პლაკატი შესანიშნავად გამოხატავს ძირითად აზრს, რომ მონაწილეობა ხალისუფლების გადანაწილების გარეშე – ესაა ცარიელი და არაფრისმომცემი პროცესი მათთვის, ვისაც რეალური ძალაუფლება არ გააჩნია. იგი საშუალებას აძლევს ძალაუფლების მქონეთ ამტკიცონ, რომ ყველა მხარის სურვილები გათვალისწინებულია, თუმცა სარგებელს მხოლოდ მცირედნი ნახულობენ. იგი სტატუს-ქვოს შენარჩუნეაბას ემსახურება. არსებითად, ეს ისაა, რაც ხდება მიმდინარე ათასი ’სათემო აქტივობის პროგრამაში’,[1] და მოსალოდნელია, რომ განმეორდება დაგეგმილ ასორმოცდაათ ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამიდან[2] უმეტესობაში.
მონაწილეობის და ‘არამონაწილეობის’ ფორმები
ამ ჩახლართული საკითხის ანალიზში შესაძლოა მონაწილეობის რვა დონის ტიპოლოგია დაგვეხმაროს. თვალსაჩინოებისთვის ეს დონეები კიბის სახითაა წარმოდგენილი. თითოეული საფეხური საბოლოო შედეგის განსაზღვრაში მოქალაქეთა უფლებამოსილების დონეს შეესაბამება (სურ.2).
 |
სურ. 2 მონაწილეობის კიბე
|
ყველაზე ქვედა საფეხურები – ესაა (1) მანიპულირება და (2) თერაპია. ეს ორი საფეხური ‘არამონაწილეობის’ დონეებს ასახავს, რომლებიც ნამდვილი მონაწილეობის შესაცვლელადაა გამოგონებული. მათი რეალური მიზანია – არ დაუშვან ადამიანები პროგრამების დაგეგმვასა და განხორციელებაში, და ამგვარად, შესაძლებლობა მიეცეთ ძალაუფლების მპყრობელთ ‘ასწავლონ’ და ‘განკურნონ’ მონაწილეები. მესამე და მეოთხე საფეხურები – ეს უკვე სიმბოლურ ღონისძიებათა დონეებია, რომლებიც უპოვარ მონაწილეებს მოსმენისა და საკუთარი აზრის გამოთქმის საშუალებას აძლევს. დავარქვათ მათ (3) ინფორმირება და (4) კონსულტირება. როდესაც ძალაუფლების მპყრობელნი უზრუნველყოფენ საერთო მონაწილეობის ამ დონეებს, მოქალაქეებს მართლაც აქვთ შანსი მოისმინონ და მოსმენილ იყვნენ. მაგრამ ამ პირობებში მათ არ გააჩნიათ უფლებამოსილება, რომელიც ძალაუფლების მქონეთაგან მათი აზრის გათვალისწინების გარანტიას ქმნის. როდესაც მონაწილეობა ამ დონეებზე დაიყვანება, ვერანაირი საშუალებით ვერ შევამოწმებთ, თუ როგორ სრულდება დაპირებები, არ არსებობს ‘მექანიზმი’, ხოლო ეს ნიშნავს, რომ ვერც არსებული მდგომარეობის შეცვლაში ვიქნებით დარწმუნებულნი. მეხუთე საფეხური – (5) დამშვიდება – უბრალოდ სიმბოლურ ღონისძიებათა უფრო მაღალი დონეა, რამდენადაც თამაშის წესებით აქ უპოვართა სათათბირო ხმის უფლება გათვალისწინებულია, თუმცა გადაწყვეტილების მიღება კვლავ მხოლოდ ძალაუფლების მპყრობელთა პრეროგატივაა. ზედა საფეხურებზე განთავსებულია სამოქალაქო მონაწილეობის დონეები გადაწყვეტილების მიღების სულ უფრო მზარდი პრივილეგიით. მოქალაქეებს შეუძლიათ დაამყარონ (6) პარტნიორული ურთიერთობები, რაც ძალაუფლების ტრადიციულ მფლობელებთან მოლაპარაკებათა წარმოებისა და კომპრომისების მიღწევის საშუალებას იძლევა. ყველაზე ზედა საფეხურებია – (7) უფლებამოსილებათაA დელეგირება და (8) სამოქალაქო კონტროლი – უპოვართა მიერ კოლექტიური გადაწყვეტილებების მიღების, ან მმართველობითი ძალაუფლების სრული კონტროლი.
რასაკვირველია, რვასაფეხურიანი კიბე – სიტუაციის გამარტივებული ასახვაა. თუმცა იგი გვეხმარება ხატოვნად წარმოვადგინოთ აზრი, რომელიც მრავალ ავტორს მხედველობიდან გამორჩა – მოქალაქეთა მონაწილეობას არსებითი გრადაცია ახასიათებს. ამ გრადაციათა ცოდნა გვეხმარება მეტაფორების გარეშე გავიგოთ უპოვართა მხრიდან მონაწილეობის უფლების სულ უფრო მზარდი მოთხოვნები, ასევე ძალაუფლების მპყრობელთა ჩახლართული და დამაბნეველი განმარტებების მთელი სპექტრი. თუმცა ჩვენ ტიპოლოგიაში გამოყენებულია მაგალითები ისეთი ფედერალური პროგრამებიდან, როგორიცაა ‘ურბანული განახლება’[1], ‘სიღარიბესთან ბრძოლა’[2], და ‘სანიმუშო ქალაქები’. შექმნილი მდგომარეობის საილუსტრაციოდ შეიძლება გამოვიყენოთ ისიც, რაც დღეს ხდება: ეკლესიაში, რომელიც მოძღვართა და მრევლის მხრიდან ძალაუფლების მოთხოვნის, და ამგვარად თვით ეკლესიის მისიის შეცვლის პირისპირ დგას; კოლეჯებში და უნივერსიტეტებში, რომლებიც ზოგჯერ პირდაპირი გაგებით სტუდენტთა ძალაუფლების საკითხის გამო ბრძოლის არენად გადაიქცევა ხოლმე. საჯარო სკოლებში, მუნიციპალიტეტებში, პოლიციის დეპარტამენტებში (ან დიდ ბიზნესში, რომელიც როგორც ჩანს, შემდეგი იქნება სამიზნეთა სიის გაფართოებისას). საკვანძო საკითხები არსებთად ერთი და იგივეა – ისინი, ვინც ცხოვრების მრავალ სფეროში ‘არავინ’ არიან, ცდილობენ გახდნენ ‘ვინმენი’ და საკმარისი ძალა მოიპოვონ, რათა სამიზნე სტრუქტურებს თავიანთ სურვილებზე, მისწრაფებებსა და მოთხოვნილებებზე პასუხები აიძულონ.
ტიპოლოგიის საზღვრები
ჩვენ კიბეზე გვერდიგვერდ განვათავსეთ მოქალაქენი, რომელთაც რეალური ძალაუფლება არ გააჩნიათ, და ამა ქვეყნის ძლიერნი - რათა მათ შორის არსებითი განსხვავებისთვის გაგვესვა ხაზი. სინამდვილეში კი არც უპოვრები, არც ძალაუფლების მპყრობელნი თავისთავად ერთგვაროვან მასას არ წარმოადგენენ. თითოეული ჯგუფი მრავალი ურთიერთდაპირსპირებული ხედვის წერტილის, სერიოზული უთანხმოების, კონკურენტული პირადი ინტერესების მიხედვით დანაწევრებულ მრავალ ქვეჯგუფად იყოფა. ჩვენი გამარტივებული აბსტრაქციის საფუძველი კი ისაა, რომ უმრავლეს შემთხვევებში უპოვარნი ამა ქვეყნის ძლიერთ რაღაც მონოლითურ ‘სისტემად’ აღიქვამენ, ხოლო ძალაუფლების მპყრობელნი უპოვართა სახით ’უბრალო ხალხის’ ზღვას ხედავენ და არცთუ კარგად ესმით მათ შორის კლასობრივი და კასტობრივი განსხვავებანი.
აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჩვენი ანალიზი არ მოიცავს ნამდვილი მონაწილეობის დონეთა მიღწევის გზაზე მნიშვნელოვან წინააღმდეგობათა ანალიზს. ეს წინააღმდეგობანი ამ გამარტივებული ზღვარის ორსავე მხარეს არსებობს. ძალაუფლების მფლობელთათვის ესაა რასიზმი, პატერნალიზმი და ძალაუფლების განაწილებისადმი წინააღმდეგობანი. უპოვართათვის კი ასეთ ბარიერთა რიცხვს ეკუთვნის ღარიბთა რაიონების პოლიტიკური და საზოგადოებრივ-ეკონომიკური ინფრასტრუქტურის უვარგისობა და აქ მცხოვრებთა საბაზისო ცოდნის არასაკმარისობა, ასევე გამეფებული გამოფიტულობის, გაუცხოების და უნდობლობის ფონზე წარმომადგენლობითი და პასუხისმგებელი სამოქალქო ჯგუფების შექმნის სირთულეები.
კიდევ ერთი გაფრთხილება კიბის რვა საფეხურთან დაკავშირებით: ადამიანთა და პროგრამათა რეალურ სამყაროში ასეთი საფეხურები, მათ შორის ნაკლებად მკვეთრი და ცხადი განსხვავებებით შეიძლება 150-მდე დავითვალოთ. მეტიც, ზოგიერთი დამახასიათებელი თვისება, რომელიც ამ რვა საფეხურიდან ამა თუ იმ საფეხურს გააჩნია, შეიძლება სხვა საფეხურისთვისაც მართებული იყოს. მაგალითად, უპოვართა დასაქმება პროგრამის განხორციელებისას ან დაგეგმვისას შესაძლოა ნებისმიერ საფეხურზე მოხდეს და სამოქალაქო მონაწილეობის რიგ შემთხვევებში ლეგიტიმური, ზოგჯერ კი არალეგიტიმური ხასიათის ღონისძიებებს წარმოადგენდეს. თავისი მიზნების შესაბამისად, ძალაუფლების მფლობელებმა შეიძლება უპოვარნი დაიქირავონ კოოპტაციისთვის, მათ დასაშოშმინებლად, ან მათი ცოდნისა და უნარების გამოსაყენებლად. ზოგიერთი ქალაქის მერი – რა თქმა უნდა, არა საჯაროდ – ტრაბახობს მეამბოხე შავკანიან ლიდერთა სამსახურში მიღების საკუთარი სტრატეგიით, რომლის მიზანიც მათი გაჩუმება და ამდენად, შავკანიან მოსახლეობაში მათდამი ნდობის მოსპობაა.
დამახასიათებელი ნიშნები და მაგალითები
კიბის რვა საფეხური ძალაუფლებისა და უუფლებობის სწორედ ამ კონტექსტშია ილუსტრირებული მიმდინარე ფედერალური სოციალური პროგრამებიდან მოტანილი მაგალითებით.
1. მანიპულირება
სამოქალქო მონაწილეობის სახელით, ადამიანები შეჰყავთ საჩვენებელ საკონსულტაციო კომიტეტებში ან საზოგადოებრივ კოლეგიებში. მიზნები აშკარადაა გამოხატული – მათი ‘განათლება’, ან მხარდაჭერის ილუზიის შექმნა. კიბის ქვედა საფეხური მოქალაქეთა ნამდვილი მონაწილეობის ნაცვლად ნიშნავს მონაწილეობის გაყალბებას და ძალაუფლების მპყრობელთა მიერ საზოგადოებრივი აზრის მობილიზების საშუალებად გადაქცევას.
‘მონაწილეობის’ ეს ილუზორული ფორმა თავდაპირველად მოდაში შემოვიდა ურბანული განახლების პროგრამებთან ერთად, როდესაც მუნიციპალურმა ჩინოვნიკებმა სოციალური ელიტების მიწვევა დაიწყეს ‘სამოქალაქო საკონსულტაციო კომიტეტებში’ . მანიპულირების კიდევ ერთ ობიექტად ჩამოყალიბდა ამ კომიტეტების ’უმცირესობათა ქვეკომიტეტები’, რომელთაც თეორიაში ქალაქების განახლების პროცესში შავკანიანთა უფლებები უნდა დაეცვათ. სინამდვილეში კი ეს ქვეკომიტეტები, როგორც მათი ‘დედა ორგანიზაცია’, ბრჭყვიალა შესაფუთის როლს ასრულებდა, რომელსაც საჭირო დროს მიმზიდველობა უნდა შეემატებინა ურბანული განახლების პროცესებისათვის (რომელთაც ბოლო დროს ‘შავკანინთა მოცილების’ გეგმებად ვიცნობთ).
‘საკონსულტაციო კომიტეტების’ კრებებზე სწორედ ჩინოვნიკები ასწავლიდნენ, არწმუნებდნენ და კონსულტაციებს უწევდნენ მოქალაქეებს, და არა პირიქით. მანიპულირების ასეთი პოლიტიკა განახლების პროგრამების ფედერალურმა ხელმძღვანელობამ დააკანონა, განსაზღვრა რა ამ კომიტეტთა მთავარ დანიშნულებად ‘ინფორმაციის მოგროვება’, ‘საზოგადოებასთან კავშირი’ და ‘მხარდაჭერა’.
არამონაწილეობის ეს სტილი გამოყენებულ იქნა ღარიბებთან დაკავშირებულ სხვა პროგრამებშიც. მაგალითებს ვხვდებით ‚სათემო აქტივობის სააგენტოებში‘ (სას), რომელთაც დაიწყეს ათასნაირი სტრუქტურების შექმნა სახელებით ‘საუბნო საბჭო’, ან ‘საუბნო საკონსულტაციო ჯგუფი’. ამ ორგანოებს უმეტესწილად არანაირი კანონიერი ფუნქცია და უფლებამოსილება არ გააჩნიათ. სააგენტოები მათ იყენებენ, რათა პროგრამაში ‘ფართო მასების’ მონაწილეობა ‘დაამტკიცონ’. თუმცა შესაძლოა პროექტი საერთოდ არ იყოს განხილული ’ხალხთან’. ან მის შესახებ შეიძლება ძალიან ზოგადად მოყვე კრებაზე; ‘აუცილებელია თქვენი ხელმოწერები იმ მრავალფუნქციური ცენტრის მშენებლობის პროექტებზე, სადაც განთავსდებიან ჯანდაცვის დეპარტამენტის ექიმები, სოცუზრუნველყოფის განყოფილების მუშაკები და დასაქმების სამსახურის სპეციალისტები’.
ამ დროს ხელმომწერებს არ ატყობინებენ, რომ ცენტრი, რომლის შენახვაც წელიწადში ორი მილიონი დოლარი დაჯდება, მხოლოდ გადაამისამართებს მოსახლეობას ქალაქში მიმოფანტულ რიგებში და უამრავ ძველ კანტორაში. არავის ეკითხებიან, მართლა სჭირდება თუ არა უბანს ასეთი სპეციალიზირებული ცენტრი. ვერავინ ხვდება, რომ ცენტრის მშენებლობის საქმეთა მწარმოებელი – მერის სიძეა, ხოლო ახალი დირექტორი – იგივე ძველი ჩინოვნიკი საქალაქო საბინაო ფონდის განახლების სამსახურიდან.
დოკუმენტის ხელმოწერის შემდეგ ‘ფართო მასების’ კმაყოფილი წარმომადგენლები ბეჯითად ავრცელებენ ხმებს მთელ შემოგარენში იმის შესახებ, რომ სწორედ მათი მონაწილეობით, უბანი მიიღებს შესანიშნავ ცენტრს, რომელიც ყველას უზრუნველყოფს ასე საჭირო სამუშაო ადგილებით, სამედიცინო მომსახურებით და სოციალური დახმარებით. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც გახსნის ცერემონიალზე წითელი ლენტი უკვე გაჭრილია, უბნის მცხოვრებთა საბჭოს წევრები ხვდებიან, რომ მათ უმთავრესი შეკითხვების დასმა ვერ მოასწრეს, რომ არ ჰყავთ ტექნიკური კონსულტანტები, რომლებიც ჩახლართულ იურიდიულ ნიუანსებში გაარკვევდნენ. ხოლო ახალი ცენტრი, რომელიც სამუშაო დღეებში 9-დან 17 საათამდეა ღია, მხოლოდ ახალ პრობლემებს ქმნის. ახლა მთელ ქალაქში მიმფანტულ ძველ კანტორებში არავის სურს მოსახლეობასთან ლაპარკი, სანამ ისინი ვარდისფერ ფურცელს არ წარადგენენ, რომელიც ადასტურებს, რომ ისინი მათი ‘საკუთარი’ ბრწყინვალე, ახალი ცენტრიდან არიან წარგზავნილები.
სამწუხაროდ, ეს თვალისახვევის ერთადერთი მაგალითი როდია. პირიქით, ეს ტიპიური სიტუაციაა იმ ყველაფრიდან, რაც ‘ფართო მასების მონაწილეობის’ შესახებ ხმამაღალი ფრაზების მიღმა ხდება. ეს ტყუილი საფუძვლად უდევს იმ ღრმად გამჯდარ ღვარძლს და მტრულ განწყობებებს, რასაც უპოვარნი ძალაუფლების მპყრობელთა მისამართით განიცდიან.
დამაიმედებელი ისაა, რომ ასეთი უხეში შეურაცხყოფის შემდეგ მოქალაქეებმაც ისწავლეს ამ უნაყოფო თამაშის წესები, და ახლა უკვე იციან, როგორ ითამაშონ. შედეგად ისინი უკვე ნამდვილ მონაწილეობას ითხოვენ, რათა მიიღონ გარანტიები, რომ სახელმწიფო პროგრამები მართლა მოჰკიდებენ ხელს მათ პრობლემათაA გადაჭრას და გაითვალისწინებენ მათ პრიორიტეტებს.
2. თერაპია
გარკვეული თვალსაზრისით, თერაპია, შენიღბული როგორც სამოქალაქო მონაწილეობა, კიბის ყველაზე ქვედა საფეხურს უნდა იკავებდეს, რადგან იგი უღირსი და ქედმაღლურია. მისი დამგეგმავნი და განმხორციელებლები – სულიერი ჯანმრთელობის სფეროს სპეციალისტი სოციალური მუშაკებით დაწყებული და ფსიქიატრებით დამთავრებული – თვლიან, რომ უუფლებობა და უმწეობა – ფსიქიკური დაავადების სინონიმებია. აქედან გამომდინარე, დაგეგმვის პროცესში მოქალაქეთა მასკარადული მიზიდვის შემდეგ, ეს სპეციალისტები ადამიანებს კლინიკურ ჯგუფურ თერაპიას უქვემდებარებენ. ‘მონაწილეობის’ ამ ფორმას უაღრესად შეურაცხმყოფელად აქცევს ის, რომ აქტიურ ქმედებებში მოქალქეთა ჩართვის მიუხედავად, მთავარი მიზანი არა ‘პათოლოგიის’ გამომწვევი რასიზმისა და დამამაცირებელი მოქცევის აღმოფხვრაა, არამედ – მოქალაქეთა ‘პათოლოგიისაგან’ განკურნება.
განვიხილოთ ერთი უბედური შემთხვევა, რომელსაც ადგლი ჰქონდა წელიწადზე ნაკლები ხნის წინ პენსილვანიაში. მამამ მძიმე ავადმყოფი შვილი ადგილობრივი საავადმყოფოს სასწრაფო დახმარების განყოფილებაში მიყვანა. ახალგაზრდა მორიგე ექიმმა ავადყოფი სახლში გაწერა დანიშნულებით – მიეცათ მისთვის დამტკბარი წყალი. ავადმყოფი იმავე დღეს გარდაიცვალა პნევმონიისა და გაუწყლოებისაგან. აღშფოთებულმა მამამ საზოგადოების საქმეთაA ადგილობრივ სააგენტოში იჩივლა. იმის ნაცვლად, რომ დაწყებულიყო მოკვლევა საავადმყოფოში იმის გასარკვევად, რისი შეცვლა იყო საჭირო, მომავალში მსგავსი შემთხვევების თავიდან ასაცილებლად, საბჭომ მამას შესთავაზა ბავშვთა მოვლის ფსიქოთერაპიულ კურსზე ჩაწერილიყო, და პირობა დადო, რომ ‘საავადმყოფოს დირექტორს ვინმე დაურეკავდა და გააფრთხილებდა, რომ მსგავსი შემთხვევა აღარ განმეორებულიყო’.
ფსიქოთერაპიის სახით მონაწილეობის ნაკლებად დრამატულ, მაგრამ უფრო მეტად გავრცელებულ, მასკარადულ ფორმებს ვხვდებით ბინათმშენებლობის სახელმწიფო პროგრამებში, როდესაც არენდატორთა ჯგუფებს ბავშვებზე ზედამხედველობის ან გაწმენდითი სამუშაოების კამპანიებისას პროპაგანდისტულ რუპორებად იყენებენ. მოქირავნეებს ერთად კრებენ, რათა მათ ‘ფასეულობების და განწყობების საზოგადოების ინტერესებთან შესაბამისობაში მოყვანაში’ დაეხმარონ. ამ პირობებში ხელისუფალნი ახერხებენ გვერდი აუარონ ისეთ არსებით საკითხებს, როგორიცაა: განუკითხავი გამოსახლება; სეგრეგაცია საბინაო განაწილებისას; ან – რატომაა საჭირო სამი თვის ლოდინი იმისათვის, რომ გატეხილი ფანჯარა – ზამთარში გამოცვალონ.
ჩვენ დროში ფსიქიკური დაავადების კონცეფციის მთელი სირთულე კარგად ჩანს იმ სტუდენტ აქტივისტთა და სამოქალქო უფლებადამცველთა გამოცდილებიდან, რომელთაც 60-იანი წლების დასაწყისში ქვეყნის სამხრეთში შეიარაღებული თავდასხმების ან სხვა სახის ტერორის მსხვერპლნი გახდნენ. მრავალ მათგანს სოციალურ ფსიქიატრთა დახმარება დასჭირდა, რათაA თავი გაერთმია შიშებისათვის, გვერდი აევლო პარანოიისათვის.
3. ინფორმირება
მოქალაქეთათვის მათი უფლებების და პასუხისმგებლობების გაცნობა, მოქმედების საშუალებათა შესახებ ინფორმირება შესაძლოა ყველაზე მნიშვნელოვან პირველ ნაბიჯად იქცეს ლეგიტიმური სამოქალაქო მონაწილეობისათვის. თუმცა, ხშირად აქცენტი მხოლოდ ოფიციალურ პირთაგან – მოქალაქეებისადმი ინფორმაციის ცალმხრივ მიწოდებაზე კეთდება -– უკუქმედებისა და თანამშრომლობის ყოველგვარი არხების გარეშე. ამ პირობებში, განსაკუთრებით, როდესაც ინფორმაციის მიწოდება დაგეგმარების გვიან სტადიებზე ხდება, ხალხს ნაკლები საშუალება აქვს გავლენა მოახდინოს ‘მათი სარგებლისათვის გათვლილი’ პროგრამების ბედზე. ამგვარი ცალმხრივი კომუნიკაციისათვის ყველაზე ხშირად გამოიყენება ტელევიზია, პამფლეტები, პოსტერები და გამოკითხვების შედეგების გამოქვეყნება.
შეხვედრებმა ასევე ძალზე მარტივად შეიძლება ცალმხრივი კომუნიკაციის სახე მიიღოს – მხოლოდ ზედაპირული ინფორმაციის მიწოდებით, უაზრო შეკითხვების დასმითა და არაარსებითი და ზედაპირული პასუხების გაცემით. ‘სანიმუშო ქალაქების’ შესახებ მოქალაქეთა შეხვედრაზე პროვიდენსში, როდ აილენდზე, წამყვანი თემა იყო საბავშვო სათამაშო მოედნები. საზოგადოების წარმომადგენელთა ჯგუფი, რომელთაგან მრავალი კვირაში სამ-ოთხ შეხვედრას ესწრებოდა, მთელი საათი მსჯელობდა იმის შესახებ, როგორ სჯობდა 6 მოედნის განთავსება. რაიონის მოსახლეობის ნახევარი თერთკანიანია, მეორე ნახევარი – შავკანიანი. მრავალმა შავკანიანმა გააპროტესტა, რომ თერთკანიანთა უბანში 4, ხოლო შავკანიანთა უბანში – მხოლოდ 2 მოედნის განთავსება იყო გათვალისწინებული. პასუხად ქალაქის ხელისუფლების წარმომადგენლებმა ხელმისაწვდომ ტერიტორიებზე და მიწის ფასზე ვრცელი ტექნიკური განმარტებები გააკეთეს. ცხადი იყო, რომ მრავალმა დამსწრემ ვერ გაიგო ამ განმარტებათა შინაარსი. სამაგიროდ, ეკონომიკური შესაძლებლობების ბიუროს (ეშბ) ექსპერტებისათვის ცხადი იყო, რომ არსებობდა სხვა ვარიანტები, რომლებსაც, არსებული ფონდების მეშვეობით, ობიექტების უფრო სამართლიანი განაწილება შეიძლებოდა უზრუნველეყო. მაგრამ თავიანთი ძალისხმევის ამაოებით, იურიდიული ჟარგონით და თანამდებობის პირთა ავტორიტეტით დათრგუნულმა მონაწილეებმა ცნობად მიიღეს ეს ‘ინფორმაცია’, და მხარი თეთრკანიათა უბანში ოთხი მოედნის განთავსებას დაუჭირეს.
4. კონსულტირება
როდესაც მოქალაქეებს მათდამი მიწოდებული ინფორმაციის შესახებ აზრის გამოთქმას სთხოვენ, ეს შესაძლოა კანონიერ ნაბიჯად იქცეს მათი მონაწილეობის გზაზე. მაგრამ თუკი კონსულტირება შერწყმული არაა მონაწილეობის სხვა ფორმებთან, კიბის ეს საფეხური მხოლოდ თაღლითობად რჩება, რადგან არ არსებობს არნაირი გარანტიები, რომ მოქალაქეთა გულისტკივილი და შეხედულებები გათვალისწინებული იქნება. მოქალაქეებთან კონსულტირების ყველაზე გავრცელებული მეთოდებია საზოგადოებრივი გამოკითხვა, უბნის მცხოვრებთა შეკრებები და საზოგადოებრივი განხილვები.
თუკი ძალაუფლების მფლობელნი მოქალაქეთაგან იდეებისა და შეხედულებების მიღებას მხოლოდ ამ დონით შემოფარგლავენ, მონაწილეობა კვლავ მხოლოდ ბუტაფორულ რიტუალად დარჩება. ერთადერთი, რასაც მოქალაქენი ამ დონეზე აკეთებენ - ‘მონაწილეობენ მონაწილეობაში’. ხოლო ხელისუფლება ამგვარად იმის მტკიცებულებებს მოიპოვებს, რომ ხალხის მონაწილეობის ყველა ფორმალური პროცედურა შესრულებულ იქნა.
საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვები ნამდვილ განხეთქილების ვაშლად იქცა შავკანიანთა გეტოებში. ადგილობრივი მოსახლეობა სულ უფრო ხშირად გამოხატავს უკმაყოფილობას იმით, რომ ყოველ კვირა აუარებელ გამოკითხვებს უტარებენ მათი პრობლემებისა და იმედების შესახებ. როგორც ერთმა ქალმა გამოხატა: ‘სულ ერთია, ეს წყეული გამოკითხვები არანაირი პრობლემების გადაჭრაში არ გვეხმარება, თუ არ ჩავთვლით იმას, რომ ინტერვიუერი საათში სამ დოლარს გამოიმუშავებს, ხოლო ჩემი სარეცხი მთელი დღე უიმედოდ მელოდება’. ზოგიერთ რაიონში მოსახლეობა ისეთი გაღიზიანებულია, რომ გამოკითხვაში მონაწილეობისათვის ფულის გადახდას მოითხოვს.
გამოკითხვას საზოგადოებრივი აზრის დამაჯერებელ ინდიკატორად ვერ მივიჩნევთ, თუკი მთელი საქმე მხოლოდ ამით შემოიფარგლება. მრავალმა გამოკითხვამ (რომლებიც სიღარიბესთან ბრძოლის ფონდებიდან ფინანსდება) ‘დოკუმენტურად დაამტკიცა’, რომ ღარიბი ოჯახების დიასახლისებს ყველაზე მეტად თავიანთ რაიონებში საბავშვო მოედნების გაშენება სურთ, რათა მათმა შვილებმა უსაფრთხოდ ითამაშონ. მაგრამ ქალების უმრავლესობას ანკეტების კითხვებზე პასუხის გაცემისას მცირეოდენი ეჭვიც კი არ ჰქონდა, რომ არჩევანის სხვა შესაძლებლობაც არსებობდა. ისინი ფიქრობდნენ, რომ თუნდაც რაღაც მცირედის მოთხოვნით, ცოტა სარგებელს მაინც მიიღებდნენ თავიანთი რაიონისთვის. დედებისათვის ცნობილი რომ ყოფილიყო, რომ ერთ-ერთი შესაძლო ვარიანტი უფასო სამედიცინო დაზღვევა იყო, საბავშვო მოედნები ალბათ ასე მაღალ ადგილს არ დაიკავებდნენ სურვილების ჩამონათვალში.
კონსულტირების დონეზე ადამიანთა გარიყვის კლასიკურ მაგალითად იქცა ნიუ-ჰევენის (კონექტიკუტის შტ.) საზოგადოებრივი კრება, რომელზეც ‘სანიმუშო ქალაქების’ ფარგლებში შეთავაზებული გრანტის საკითხი განიხილებოდა. ჯეიმზ ვ. კენინგემი ფორდის ფონდისათვის შედგენილ თავის მოხსენებაში აღწერს დიდ და ძირითადად, მტრულად განწყობილ ბრბოს:
’ჰილის რაიონის მშობელთა ასოციაციის წევრებმა მოითხოვეს განმარტებები, თუ რატომ არ იღებდნენ ადგილობრივი მცხოვრებლები მონაწილეობას განაცხადის შედგენაში. სათემო აქტივობის სააგენტოს დირექტორმა შპიცმა განაცხადა, რომ ეს იყო მხოლოდ დაგეგმარებაზე ფედერალური სახსრების მოთხოვნის შესახებ განაცხადი – და როგორც კი სახსრები გამოიყოფოდა, მოსახლეობას საშუალება მოეცემოდა ფართოდ ჩართულიყო დაგეგმარების პროცესში. აი, როგორ აღწერა კრება ერთ-ერთმა გარეშე დამკვირვებელმა, რომელიც განხილვას ესწრებოდა: ‘შპიცს და მელ ადამსს თავად მიჰყავდათ კრება. პრეზიდიუმში არ იჯდა რაიონის არც ერთი წარმომადგენელი. შპიცმა 300 დამსწრეს ამცნო, რომ კრება შეიძლებოდა ‘დაგეგმვის პროცესში მონაწილეობის’ ნიმუშად მიგვეჩნია. რადგან დარბაზში მრავალი უკმაყოფილო ადამიანი იყო, ამის დასადასტურებლად მან მოუწოდა ყველას განაცხადის თითოეული პუნქტისათვის ცალკ-ცალკე ‘მიეცათ ხმა’. ხმის მიცემის პროცედურა ასე გამოიყურებოდა: ‘აწიოს ხელი, ვინც პოლიკლინიკის მომხრეა. წინააღმდეგი ვინაა?’ ეს დაახლოებით ისეთი რამაა, ადამიანებს რომ ჰკითხო, ამართლებენ თუ არა დედობას’.
კრებაზე გამეფებულმა ღრმა ეჭვის ატმოსფერომ და მსგავსი ‘საჩვენებლი მონაწილეობის’ მწარე გამოცდილებამ საქმე იქამდე მიიყვანა, რომ ნიუ-ჰევენის მოსახლეობამ პროგრამის მათ კონტროლქვეშ გადასვლა მოითხოვა.
კონტრასტისათვის სასარგებლოა დენვერის სიტუაციას გავეცნოთ. გაირკვა, რომ ტექნიკურ სპეციალისტთაგან თვით ყველაზე კეთილგანწყობილნიც კი ხშირად საერთოდ არ იცნობენ, ან გულგრილნი არიან აქაურ ღარიბთა გასაჭირის მიმართ. ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის ტექნიკურმა ხელმძღვანელმა აღწერა როგორ მოუვიდათ თავში პროფესიონალ დამგეგმარებლებს აზრი, რომ ადგლობრივი მაღაზიების მიერ მაღალი ფასების დაწესებით დაზარალებულ მოსახლეობას უკიდურესად ესაჭიროებოდა ‘მომხმარებლის განათლების პროგრამა’. მოსახლეობა თავის მხრივ აღნიშნავდა, რომ ადგილობრივ მაღაზიათა მფლობელები მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებდნენ. მაღაზიებში მაღალი ფასების მიუხედავად, შესაძლებელი იყო საქონლის კრედიტით აღება, რჩევის მიღება, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში ეს ერთადერთი ადგილი იყო, სადაც მოსახლეობას სოციალური უზრუნველყოფის ან ხელფასის ჩეკების განაღდება შეეძლო. კონსულტაციების ჩატარების შემდეგ მოსახლეობა და ტექნიკური სპეციალისტები მივიდნენ გადაწყვეტილებამდე, რომ მომხმარებელთა განათლების პროგრამა მოსახლეობისათვის ასე საჭირო საკრედიტო დაწესებულებების შექმნით ჩაენაცვლებიანათ.
5. დამშვიდება
სწორედ ამ დონეზე იწყებენ მოქალქენი მოვლენათა მსვლელობაზე გარკვეული გავლენის მოხდენას, თუმცა მათი მონაწილეობის სიმბოლური ხასიათი კვლავ აშკარაა. დამშვიდების სტრატეგიის მაგალითი შეიძლება იყოს სათემო აქტივობის სააგენტოსთან არსებულ საბჭოში, ან ისეთ სახელმწიფო ორგანოებში, როგორიცაა სახალხო განათლების განყოფილებები, პოლიციის კომისიები ან საბინაო საკითხების სამმართველო – ღარიბი მოსახლეობის გულდასმით შერჩეული, ‘ღირსეული წარმოამდგენლების’ ჩართვა. თუკი ისინი ანგარიშვალდებულნი არ არიან მათ წინაშე, ვისაც წარმოადგენენ, და თუკი ადგილების უმრავლესობა ტრადიციული ძალაუფლების წარმოადგენლებს რჩებათ, ძალიან ადვილია ღარიბთა გვერდის ავლა ან გაბრიყვება ხმის მიცემისას. კიდევ ერთი მაგალითი – ესაა ‘სანიმუშო ქალაქების’ საკონსულტაციო და გეგმარებითი კომიტეტები. ისინი საშუალებას აძლევენ მოქალაქეებს უსასრულოდ აწარმოონ კონსულტაცია და დაგეგმარება, მაგრამ რეკომენდაციათა კანონიერებისა და მიზანშეწონილობის შესახებ საბოლოო გადაწყვეტილების უფლება კვლავ ძალაუფლების მპყრობელებს რჩებათ. ის, თუ რამდენად დაშოშმინდებიან მოქალაქენი, რა თქმა უნდა, ორ ფაქტორზეა დამოკიდებული: პრიორიტეტთა ფორმულირების პროცესში მათთვის შეთავაზებული ტექნიკური მხადრაჭერის ხარისხზე, და ამ პრიორიტეტების განხორციელებისათვის საბრძოლველად ადგილობრივ მოსახლეობის ორგანიზებაზე.
გასაკვირი არაა, რომ სამოქალაქო მონაწილეობის დონე ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამების უმრავლესობაში ‘დამშვიდების’ საფეხურს შეესაბამება, ან უფრო დაბალია. ბინათმშენებლობის და ურბანული განვითარების დეპარტამენტის- (ბუგდ) ფუნქციონერებს მტკიცედ ჰქონდათ გადაწყვეტილი სამოქალაქო მონაწილეობის ჯინი უკან ჩაებრუნებინათ ბოთლში, რომლიდან თავის დაღწევაც რამოდენიმე ქალაქში მან იმ პუნქტის წყალობით შეძლო, რომელიც სიღარიბესთან ბრძოლის პროგრამებში ‘მოქალაქეთა მაქსიმალურ შესაძლო მონაწილეობას’ ითვალისწინებს. ამიტომაც დეპარტამენტმა ქალაქის ჯურღმულთა ფიზიკური და სოციალურ-ეკონომიკური აღდგენის საკითხში აქცენტი მერიაზე გადაიტანა. მან შეიმუშავა კანონპროექტი, რომელიც მოითხოვდა, რომ ‘სანიმუშო ქალაქებისთვის’ გამოყოფილი მთელი ფული იგივე პროგრამის მხარდამჭერ ადგილობრივ - ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოებში (ქსს) შესულიყო არჩევითი ქალაქის საბჭოს გავლით. კონგრესის მიერ კანონის დამტკიცების შემდეგ ადგილობრივმა საქალაქო საბჭოებმა საბოლოოდ მოიპოვეს ვეტოს უფლება დაგეგმარებასა და პროგრამების განხორციელებაზე, გამოირიცხა ნებისმიერი ფინანსური ურთიერთობა ადგილობრივ საზოგადოებასა და დეპარტამენტს შორის.
ბინათმშენებლობის და ურბანული განვითარების დეპარტამენტი ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოებისგან მოითხოვდა კოალიციური ხელმძღვანელი საბჭოების შექმნას, რომელშიც ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლებიც შევიდოდნენ, და რომლის მიზანიც პირველი წლის განმავლობაში კომპლექსური ტერიტორიულ-სოციალური გეგმის შედგენა იქნებოდა. ამ გეგმის განხორციელება მომდევნო 5 წლის განმავლობაში უნდა მომხდარიყო. დეპარტამენტი, ეკონომიკური შესაძლებლობების ბიუროსაგან განსხვავებით, არ ითხოვდა მმართველ საბჭოებში ღარიბი მოსახლეობის წარმომადგენელთა შეყვანას. მისი ნორმები მხოლოდ იმას განსაზღვრავდა, რომ ‘გადაწყვეტილების მიღების პროცესი მოქალაქეთათვის თავისუფალი და უშუალოდ ხელმისაწვდომი უნდა ყოფილიყო’.
ამის შესაბამისად, ქსს-ებმა თავისი ხელმძღვანელი ორგანოები იმგვარად ჩამოაყალიბა, რომ არჩევით თანამდებობის პირთა, ადგილობრივი სკოლების წარმომადგენელთა, საბინაო-კომუნალური, ჯანდაცვის, სოციალური უზრუნველყოფის სამსახურების ჩინონვნიკთა, შრომითი მოწყობის და პოლიციის დეპარტამენტების წარმომადგენელთა, ასევე, პროფკავშირების, ბიზნესმენთა და საზოგადოებრივ მოღვაწეთა ერთგვარი ნაზავი მიეღო. ზოგიერთმა ქსს-მ თავის საბჭოებში ადგილობრივ საზოგადოებრივ ორგანზიაციათა აქტივისტები შეიყვანა. ამასთან, მრავალმა მერმა, სავსებით მართებულად, ‘გადაწყვეტილების მიღების პროცესზე მოქალაქეთა ხელმისაწვდომობის’ დადგენილება განმარტა, როგორც მოქალქეებისათვის კონსულტანტთა ტრადიციული როლის დაბრუნების შესაძლებლობა. მრავალ ქსს-სთან შეიქმნა ადგილობრივ მცხოვრებთა საკონსულტაციო კომიტეტები. სააგენტოების საგანგაშოდ დიდმა რაოდენობამ ამ მოქალაქეთაგან მმართველობითი საბჭოები და საგეგმო კომიტრეტები შექმნა, რომლებიც სრულიად არ პასუხობდნენ თავის სახელს, რამდენადაც ან საერთოდ არ გააჩნდათ დირექტიული ფუნქციები, ან ძალზე შეზღუდული უფლებამოსილებებით სარგებლობდნენ. პრაქტიკულად ყველა ქსს-მ ათეულობით საგეგმო კომიტეტი ან სამუშაო ჯგუფი დაარსა ისეთი მიმართულებებით, როგორიცაა ჯანდაცვა, სოციალური უზრუნველყოფა, განათლება, ბინათმშენებლობა და უმუშევრობა. მრავალ შემთხვევაში, უპოვარი მოქალაქენი ამ კომიტეტებში შესაბამისი საჯარო სააგენტოების სპეციალისტებთან ერთად სამუშაოდ იყვნენ მიწვეულნი. მრავალმა ქსს-მ, მეორე მხრივ, შექმნა სპეციალისტთა კომიტეტები და მათ პარალელურად, მოქალაქეთა კომიტეტები.
‘სანიმუშო ქალაქების’ მრავალი პროგრამის შემთხვევაში დაგეგმარების წელს უსასრულო დრო იხარჯებოდა საბჭოების, კომიტეტების და სამუშაო ჯგუფების ტიპის ათასგვარი სტრუქტურული ქვედანაყოფის შექმნაზე. ამასთან, ამ სტრუქტურული ელემენტების უფლებები და მოვალეობანი დღეისათვისაც კი არაა მკაფიოდ განსაზღვრული. ასეთი გაუგებრობა შეიძლება საგეგმო წლის დასასრულისთვის სერიოზული კონფლიქტის საფუძველი გახდეს. აკი სწორედ მაშინ გაიგებენ მოქალაქენი, რომ მათ კიდევ ერთხელ მიიღეს ‘ფართო მონაწილეობა’, მაგრამ ვერაფერი მოიპოვეს გარდა ზოგიერთი ფორმალობისა, რომლითაც ძალაუფლების მპყრობელებმა მათი მოთაფვლა სცადეს.
პროგრამების რეალიზაციის ადგილებზე კვლევის შედეგები (კვლევა 1968 წლის ზაფხულში ჩატარდა, მანამდე, სანამ მეორე რაუნდის დაგეგმვაზე 75 გრანტის გამოყოფა მოხდებოდა) ბინათმშენებლობის და ურბანული განვითარების დეპარტამენტის ბიულეტენის 1968 წლის დეკემბრის ნომერში გამოქვეყნდა. მიუხედავად ზრდილობიანი და დიპლომატიური ფორმულირებების გამოყენებისა, ეს ოფიციალური დოკუმენტი ფაქტიურად უუფლებო ხელმძღვანელი საბჭოებისა და გაურკვევლი რთული სტრუქტურული ქვედანაყოფების მისამართით ზემოთ მოყვანილ კრიტიკას ადასტურებს, შემდეგ დასკვნებთან ერთად:
1. ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოები უმრავლეს შემთხვევაში სამოქალაქო მონაწილეობის აუცილებელ პირობებს ადგილობრივ მოსახლეობასთან არ ათანხმებდნენ.
2. მოქალაქენი, ადგილობრივ ხელისუფლებებთან ურთიერთობის წარსული ნეგატიური გამოცდილებიდან გამომდინარე, უკიდურესი ეჭვით მოეკიდნენ ყველა დაგროვილი პრობლემის გადაჭრის ამ ახალ პროგრამას. ისინი, სავსებით ლოგიკურად, ეჭვქვეშ აყენებდნენ მერიის მოტივაციას.
3. ქსს-თა უმრავლესობა არ მუშაობდა მოქალაქეთა ჯგუფებთან, რომელთაც მართლაც შეეძლოთ სანიმუშო რაიონები წარმოედგინათ და პასუხისმგებელნი ყოფილყვნენ მათ წინაშე, ვისაც წარმოადგენდნენ. ასევე, სიღარიბესთან ბრძოლის მრავალი პროგრამის ფარგლებში დაგეგმვის პროცესის მონაწილენი უმეტესწილად მუშათა კლასის ელიტის შეძლებული ოჯახების წარმომადგენლები იყვნენ. ამგვარად, მათი ჩუმი თანხმობა ქალაქის პროფესიული უწყებების მიერ მომზადებულ გეგმებზე, სავარაუდოდ, არ ასახავდა უმუშევართა, ახალგაზრდობის, უფრო რადიკალურად განწყობილი მოსახლეობის და ღარიბების შეხედულებებს.
4. ადგლობრივმა მცხოვრებლებმა, რომლებიც ყოველკვირეულად 3-5 განხილვაზე იღებდნენ მონაწილეობას, არაფერი იცოდნენ პროგრამით მინიჭებული საკუთარი მინიმალური უფლებების, მოვალეობების და შესაძლებლობების შესახებ. მაგალითად, მათ არ იცოდნენ, რომ შეეძლოთ არ მიეღოთ იმ უწყებათა ტექნიკური დახმარება, რომელთაც არ ენდობიან.
5. ქსს-ებისა და ქალაქის ხელისუფლების მიერ უზრუნველყოფილი ტექნკური დახმარების დიდი ნაწილი შეიძლება დახასიათდეს, როგორც მესამეხარისხოვანი ან პატერნალისტური. უწყებრივი სპეციალისტები არ წარმოადგენდნენ ინოვაციურ ვარიანტებს. ისინი ბიუროკრატიულად რეაგირებდნენ მაშინ, როცა ადგილობრივი მოსახლეობა ნოვატორულ მიდგომებს ითხოვდა. ტრადიციულ საქალაქო დარგობრივ უწყებათა ინტერესები ყოველთვის – აშკარად თუ შეფარულად – ყურადღების ცენტრში იყო.
6. ქსს-თა უმრავლესობა ქალაქების დაცემის მიზეზების გამოვლენისა და მათ წინააღმდეგ ბრძოლისათვის აუცილებელი ნაბიჯების დაგეგმვით არ იყვნენ დაკავებულნი. მისი წევრები უამრავ განხილვებს ესწრებოდნენ და მისდევდნდენ სტრატეგიებს, რომლებიც პროტექციონიზმს აძლიერებდა. შედეგად დგებოდა ტრადიციულ პროგრამათა დეტალური სია, რომელიც ტრადიციულ დარგობრივ უწყებებს უნდა განეხორციელებინათ, ასევე ტრადიციული მანერით, რომელმაც თავის დროზე სწორედ ჯურღმულების წარმოშობა განაპირობა.
7. ადგილობრივი მცხოვრებნი ქსს-ებისაგან არ იღებდნენ აუცილებელ ინფორმაციას, რომელიც საშუალებას მისცემდა გაეანალიზებინათ უკვე შემუშავებული გეგმები, ან შეეთავაზებინათ საკუთარი გეგმები, როგორც ამას ბუგდ-ი მოითხოვდა. უკეთეს შემთხვევაში ეს ინფორმაცია ზედაპირული იყო. უარეს შემთხვევაში მათ ბუგდ-ის ოფიციალური დოკუმენტების მასალებიც კი არ მიეწოდებოდათ.
8. მოსახლეობის უმრავლესობისათვის ცნობილი არ იყო პროცესში მონაწილეობისას მათი ხარჯების ანაზღაურების უფლების შესახებ (მაგალითად, მშობელთა სახლში არყოფნისას ბავშვებზე ზედამხედველობის, ან სატრანსპორტო ხარჯები და ა.შ.). ადგილობრივ მცხოვრებთათვის სასწავლო პროგრამების ჩატარების საკითხი, რაც მათ ფედერალურ და მუნიციპალურ ხელისუფლებათა ურთიერთმიმართების ლაბირინთში ორიენტირებაში დაეხმარებოდა, უმრავლეს შემთხვევაში საერთოდ არ დამდგარა ქსს-ების დღის წესრიგში.
უმეტესწილად ზემოთ მოყვანილ დასკვნათა გათვალისწინებით, ბუგდ-მა გადაწყვიტა ახლებურად მიდგომოდა სამოქალაქო მონაწილეობას. თუმცა ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის ‘მეორე ეტაპზე’ 75 გრანტის მიმღებისადმი მოთხოვნები არ შეცვლილა, მოქალაქეთა მონაწილეობისადმი მიძღვნილ ბუგდ-ის სპეციალურ 27 გვერდიან ბიულეტენში არაერთხელ იყო ხაზგასმული მუნიციპალურ ხელისუფლებასა და მოქალაქეთა შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნის მნიშვნელობა. ბიულეტენი ასევე მოუწოდებდა ქსს-ებს ემუშავათ ისეთი ქვეკონტრაქტების დადებაზე, რომლის მეშვეობითაც ადგილობრივი მოსახლეობა მათთვის სანდო ტექნიკური სპეციალისტების დაქირავებას შეძლებდა. არც ისე დიდი ხნის წინ, 1969 წლის თებერვალში, გამოქვეყნდა კერძო ფირმა ო-ეს-ტი-აი-ს მიერ ჩატარებული შეფასების შედეგები. ფირმასთან კონტრაქტი ეკონომიკური შესაძლებლობის ბიურომ დადო ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთით ‘სანიმუშო ქალქების’ პროგრამაში ჩართული მოქალაქეებისთვის ტექნიკური კონსულტაციისა და სწავლების მიზნით. ფირმის მიერ ბიუროსადმი გაგზავნილ მოხსენებაში დადასტურებულია ზემოთ მოყვანილი კვლევის შედეგები. ამას გარდა, იგი მიუთითებს შემდეგს:
ზოგადად, თითქმის არანაირი ყურადღება არ მიუქცევიათ გეგმის რეალიზაციის ეტაპზე მოაქალეთა მონაწილეობის უზრუნველყოფისათვის. უმრავლეს შეთხვევებში ’სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის განმახორციელებლებად ტრადიციული უწყებები განიხილება. მხოლოდ რამოდენიმე მექანიზმი იქნა შემუშავებული მოცემულ უწყებათა ფარგლებში ორგანიზაციულ ცვლილებათა სტიმულირებისათვის ან ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის რეალიზაციის პროცესში ამ უწყებებზე მოქალაქეთა გავლენის უზრუნველსაყოფად. უმრავლეს შემთხვევებში გადაწყვეტილებებს ხალხის გვერდის ავლით იღებენ. უმეტესწილად ძირითადი გადაწყვეტილებები დაგეგმარების შესახებ ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოების პერსონალის მიერ მიიღება, და წმინდა ფორმალობის სახით მტკიცდება მათი ხელმძღვანელი საბჭოების მიერ. //
6. პარტნიორობა
კიბის ამ საფეხურზე ძალაუფლება ფაქტიურად გადანაწილდება ხელისუფლებასა და მოქალქეთა შორის მოლაპარაკებათა გზით. ისინი დაგეგმვისა და გადაწყვეტილების მიღების საკითხებში უფლებამოსილებათა განაწილების შესახებ შეთანხმებებს აღწევენ ისეთი სრუქტურების მეშვეობით, როგორიცაა ერთობლივი ხელმძღვანელი საბჭოები, საგეგმო კომიტეტები და ჩიხურ პრობლემათა გადაჭრის მექანიზმები. მას შემდეგ, რაც ძირითადი წესები კომპრომისული გადაწვეტილებების გზით დგინდება, ისინი ცალმხრივ ცვლილებებს აღარ ექვემდებარებიან.
განსაკუთრებულ წარმატებას პარტნიორული ურთიერთობები აღწევს ისეთ თემებში სადაც არსებობს ორგანიზებული სამოქალაქო ძალაუფლების ცენტრები და ადგილობრივი აქტივისტები მათ წინაშე არიან პასუხისმგებელნი. ასევე იქ, სადაც მოქალაქეთა ჯგუფებს თავისი აქტივისტების შრომის ანაზღაურების ფინანსური სახსრები გააჩნიათ - ამ შრომას ხომ უამრავი დრო და ენერგია მიაქვს, ასვე იქ, სადაც მოქალაქეებს შესაძლებლობა აქვთ დაიქირავონ (და გაათავისუფლონ) საკუთარი სპეციალისტები, იურისტები და სათემო ორგანიზატორები. ასეთ პირობებში მოქალაქეებს ნამდვილად შეუძლიათ მეტ-ნაკლებად პროდუქტიული გავლენა მოახდინონ საბოლოო გეგმაზე (მაგრამ მანამდე, სანამ ორივე მხარე სასარგებლოდ თვლის პარტნიორული ურთიერთობის შენარჩუნებას). როგორც ერთმა სათემო ლიდერმა აღწერა, პარტნიორობის არსი - ესაა ‘მიხვიდე მერიაში ქუდით თავზე, და არა ქუდით ხელში’.
‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამაში მონაწილე 75 ქალაქიდან მხოლოდ დაახლოებით 15-მა შეძლო ხელისუფლებასა და მოქალქეთა შორის ძალაუფლების განაწილებისას არსებითი შედეგების მიღწევა. ყველა ამ ქალაქში, გარდა ერთისა, ძალაუფლების გადანაწილება მიღწეულ იქნა სწორედ განრისხებულ მოქალაქეთა მოთხოვნების წყალობით, და არა ქალაქის ხელისუფლების ინიციატივით. ყველა მოლაპარაკება ინიცირებული იყო მონაწილეობის მანამდე შეთავაზებული ფორმებით აღშფოთებულ მოქალაქეთა მიერ. მაგრამ ისინი არა მხოლოდ გაბრაზებულნი იყვნენ, არამედ საკმაოდ გამოცდილნიც საიმისოდ, რომ ახალ ანკესებზე არ წამოგებულიყვნენ. მოქალაქეებმა მუქარით განაცხადეს, რომ ხელს შეუშლიდნენ ქალაქის დაგეგმარებაზე გრანტის გამოყოფას. მათ დელეგაცია გააგზავნეს ბინათმშენებლობის და ურბანული განვითარების დეპარტამენტში, ვაშინგტონში. ისინი არცთუ შერჩევით ეკიდებოდნენ საკუთარ ლექსიკას. მოლაპარაკებები ეჭვისა და მტრობის ატმოსფეროში წარმოებდა.
უმრავლეს შემთხვევაში ძალაუფლების გადანაწილებას თავად მოაქლაქენი აღწევდნენ – ქალაქები ნებაყოფლობით არ თანხმდებოდნენ. და აქ არაფერია ახალი. რაკიღა მათ, ვინც ხელისუფლებას ფლობენ, როგორც წესი, სურთ მისი მომავალში შენარჩუნება, უპოვართა მასებს ყოველთვის ბრძოლა უწევდათ საკუთარი უფლებების მოსაპოვებლად.
ასეთ მჭიდრო თანამშრომლობას, მაგალითად, მიაღწიეს ფილადელფიის საჩვენებელი რაიონის მცხოვრებლებმა. როგორც ‘სანიმუშო ქალქების’ პროგრამის ფარგლებში გრანტის პრეტენდეტნტთა უმრავლესობამ, ფილადელფიამ საკუთარი განაცხადი 400 გვერდზე გაწერა და მისი სწრაფად განხილვა სცადა ნაუცბათევად მოწვეულ თემების ლიდერთა კრებაზე. როდესაც დამსწრეებს შესთავაზეს, მხარი დაეჭირათ დოკუმენტისათვის, მათ მრისხანე პროტესტი გამოთქვეს, მიუთითეს რა, რომ ქალაქის ხელისუფლებას ამ განაცხადის შედგენისას მათთან კონსულტაციები არ უწარმოებია. ერთ-ერთი წარმომადგენელი მასობრივი საპროტესტო აქციებით დაიმუქრა, თუკი ქალაქი არ დათანხმდებოდა განაცხადის დეტალური ანალიზისა და მასში საჭირო შესწორებათა და ცვლილებათა შესატანად მოქალაქეთათვის რამოდენიმე კვირის გამოყოფაზე. ჩინოვნიკები იძულებული იყვნენ დათანხმებოდნენ.
მომდევნო განხილვაზე ქალაქის ხელისუფლების წარმომადგენლებს გადაეცათ ტექსტის ახალი ვარიანტი, შესწორებებით მოქალაქეთა მონაწილეობის შესახებ, რომელიც გაურკვეველი საკონსულტაციო როლის ნაცვლად ახლა უკვე ძალაუფლების გადანაწილების შესახებ არსებით შეთანხმებას შეიცავდა. მოქალაქეთა მიერ შეთავაზებული შესწორებები უცვლელად იქნა შეტანილი ფედერალური განაცხადის საბოლოო ვარიანტში (მათ შორის, ასევე მოქალაქეთა მიერ დაწრილი ახალი შესავალი თავი, რომელშიც არსებული პრობლემებისადმი ძველი პატერნალისტური მიდგომების ნაცვლად ფორმულირებული იყო ყველა სუსტი და ძლიერი მხარის რეალისტური ანალიზი, ასევე, რაიონის პოტენციალის აღწერა). შესაბამისად, მოხდა ფილადელფიის ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოს საგეგმო კომიტეტის განახლება: მასში 11-დან 5 ადგილი ერგო ადგილობრივ მცხოვრებთა გაერთიანებას, რომელსაც სამხარეო საბჭო (სს) ეწოდა. საბჭომ სააგენტოსგან მიიღო თვეში 20 000 დოლარის დაფინანსება. ამ ფულს იგი ადგილობრივი საზოგადოებრივი ორგანიზაციის შესანახად, სათემო ორგანიზატორთა, დამპროექტებელთა და სხვა სპეციალისტთა ხელფასებზე ხარჯავდა. საბჭოს უფლება აქვს შეიმუშავოს საკუთარი გეგმები, სააგენტოსთან ერთად მონაწილეობა მიიღოს ერთობლივ დაგეგმარებაში და განიხილოს მუნიციპალური მართვის ორგანოების მიერ შემუშავებული გეგმები. რადგან საბჭოს ვეტოს უფლება აქვს, სააგენტოს მიერ შემუშავებული არც ერთი გეგმა არ შეიძლება მერიაში იქნას წარდგენილი მასთან წინასწარი განხილვისა და შეთანხმების გარეშე. 16 ‘საკვანძო’ ცენტრში თავმოყრილ ადგილობრივ ორგანიზაციათა ფედერაციის მიერ წარგზავნილ საბჭოს წარმომადგენლებს შეუძლიათ სააგენტოს სამუშაო ჯგუფების, საგეგმო კომიტეტების და ქვეკომიტეტების ყველა სხდომას დაესწრონ. მიუხედავად იმისა, რომ მერიას, ფედერალური კანონის თანახმად, პროგრამის გეგმარებით გადაწყვეტილებებზე საბოლოო ვეტოს უფლება აქვს, სამხარეო საბჭო თვლის, რომ მას საკმაოდ წონითი წარმოადგენლობა ჰყავს, რათა შეთანხმებას მიაღწიოს ნებისმიერ სადავო საკითხზე, რომლის წამოჭრაც მერიას ბოლო წუთზე შეუძლია მის მიერ შეთავაზებული ისეთი საკითხების განხილვისას, როგორიცაა საბჭოს მიწის ბანკი, მასთან არსებული ეკონომიკური განვითარების კორპორაცია, და 900 ღარიბი ოჯახის დახმარების ექსპერიმენტალური პროგრამა.
7. ძალაუფლების დელეგირება
მოქალაქეთა და ხელისუფლებას შორის მოლაპარაკებების შედეგი ასევე შეიძლება იყოს მოქალქეთა მიერ ცალკეულ პროგრამათა და გეგმების შემთხვევაში გადამწყვეტი ძალაუფლების მოპოვება. ტიპიური მაგალითებია ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამების ხელმძღვანელი საბჭოები და სათემო აქტივობის სააგენტოსთან არსებული არჩევითი სტრუქტურები, სადაც მოქალაქეებს ხმათა უმრავლესობა და მკაფიოდ განსაზღვრული უფლებამოსილებანი აქვთ. კიბის ამ საფეხურზე მოქალაქეებს ძლიერი კარტები უპყრიათ ხელთ, რაც პროგრამების განხორციელებაზე სრულფასოვანი კონტროლის საშუალებას იძლევა. უთანხმოებათა გადაჭრისათვის ხელისუფლებას ამ პირობებში უკვე ვაჭრობა უწევს, და არა მხოლოდ გარე დაწოლის მოგერიება.
გადაწყვეტლების მიღებისას ასეთი განმსაზღვრელი ფუნქციის მოპოვება მოსახლეობამ ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის რამოდენიმე ქალაქში შეძლო, კერძოდ, კემბრიჯში (მასაჩუსეტის შტ.), დეტროიტში და კოლამბუსში (ოჰაიოს შტ.), მინეაპოლისში (მინესოტას შტ.), სენტ-ლუისში (მისურის შტ), ჰარტფორდსა და ნიუ-ჰევენში (კონეკტიკუტის შტ.), ოკლენდში (კალიფორნიის შტ.).
ნიუ-ჰევენში რაიონ ჰილის მცხოვრებლებმა შექმნეს გაერთიანება, რომელსაც ‘სანიმუშო ქალაქის’ პროგრამაზე მთლიანი უფლებამოსილება გადასცეს. ქალაქმა, რომელსაც ბინათმშენებლობის და ურბანული განვითარების დეპარტამენტმა 117 000 დოლარი გამოუყო დაგეგმარებისათვის, ამ სახსრებით 110 000-იანი კონტრაქტი დადო გაერთიანებასთან, რათა მას საკუთარი დამპროექტებლები და კონსულტანტები დაექირავებინა. რაიონ ჰილის მცხოვრებთა გაერთიანებას თერთმეტი წარმომადგენელი ჰყავს ქალაქის სადემონსტრაციო სააგენტოში, რომელიც სულ 21 ადამიანისაგან შედგება, ეს კი ხმათა უმრავლესობით უზრუნველყოფს მოაქალაქეებს მათ მიერვე წარდგენილი გეგმის განხილვისას.
ძალაუფლების დელეგირების კიდევ ერთ მოდელს წარმოადგენს მოქალაქეთა და ხელისუფლების წარმომდგენელთა ცელკეული და პარალელური ჯგუფები – ამასთან, თუკი უთანხმოებების გადაჭრა მოლაპარაკებებით ვერ შედგება, მოქალქეებს ვეტოს უფლება აქვთ. თანაარსებობის ეს მოდელი განსაკუთრებით საინტერესოა იმ შემთხვევებში, როდესაც მოქალქეთა ჯგუფები წარსული ‘ერთობლივი ძალისხმევის’ მწარე გამოცდილების გამო, განსაკუთრებით მტრულად არიან განწყობილნი მერიისადმი, რათა ერთობლივი დაგეგმარება აწარმოონ.
რამდენადაც ბუგდ-ის ფინანსების მისაღებად ‘სანიმუშო ქალაქების’ ყველა პროგრამას ქალაქის საბჭოს მხრიდან გამართლება ესაჭიროება, ქალაქის საბჭოს აბსოლუტური (საბოლოო) ვეტოს უფლება აქვს მაშინაც კი, როდესაც მოქალაქეებს ქსს-ს შემადგენლობაში ხმათა უმრავლესობა აქვთ. რიჩმონდი (კალიფორნიის შტ.) დათანხმდა მოქალაქეთა მხრიდან კონტრვეტოს, თუმცა ამ შეთანხმების დეტალები ძალზე ბუნდოვანია და არავის შეუმოწმებია.
‘სათემო აქტივობის პროგრამებში’ ძალაუფლების დელეგირების სხვადასხვა მექანიზმები ჩნდება მოქალაქეთა მოთხოვნისა და ეკონომიკური შესაძლებლობის ბიუროს იმ დირექტივების შედეგად, რომელთა შესრულება სათემო აქტივობის სააგენტოს დაბეჯითებით მოეთხოვება, და რაც ადგილობრივ მცხოვრებთა მონაწილეობას უზრუნველყოფს. ზოგიერთ ქალაქში ადგილობრივ მცხოვრებთა გაერთიანებებმა სათემო აქტივობის სააგენტოსაგან დაფინანსება მიიღეს რაიონული პროგრამების ერთი ან მეტი დეცენტრალიზებული შემადგენლის, მაგალითად, მომსახურების მრავალფუნქციური ცენტრის, ან ღარიბი ოჯახების დამხარების პროგრამა ‘ჰედსტარტის’ დაგეგმვისა და მართვისათვის. ეს ქვეკონტრაქტები, როგორც წესი, მოიცავენ შეთანხმებულ დეტალიზებულ ბიუჯეტს და ტექნიკურ აღწერილობას. ასევე, მათში ჩვეულებრივ, ფორმულირებულია დებულება უფლებამოსილებათა დელეგირების თაობაზე, მაგალითად, სტარატეგიული გადაწყვეტილებების მიღების, დაქირავებისა და გათავისუფლების, მშენებლობის სახელფასო ფონდის გაცემის, შესყიდვისა და არენდის საკითხებში (ამ ქვეკონტრაქტთაგან ზოგიერთი იმდენად ფართოა, რომ სამოქალქო კონტროლის საფეხურს უახლოვდება).
8. სამოქალაქო კონტროლი
სულ უფრო იზრდება მოთხოვნები სკოლების სათემო კონტროლზე, შავკანიანთა მიერ განხორციელებულ და სამეზობლო კონტროლზე. და თუმცა ქვეყანაში არავინ ფლობს აბსოლუტურ კონტროლს, ძალზე მნიშვნელოვანია რიტორიკა – მიზნებში არ ავურიოთ. ადამიანები მხოლოდ უფლებამოსილებათა (ან კონტროლის) იმ დონეს ითხოვენ, რომელიც მათ პროგრამების მართვის ან უწყებათა მუშაობის შემოწმების, სტრატეგიული და მამართველობითი საკითხების სრული კონტროლის გარანტიას მისცემდა, და დააწესებდა ‘გარეშე პირებს’ საქმეში ჩარევის პირობებს.
რაიონის მცხოვრებთა გაერთიანებები შუამავლების გარეშე, და ფინანსური რესურსით – არის მოდელი, რომელსაც ყველაზე ფართო პროპაგანდას უწევენ. ასეთ ექპერიმენტულ გაერთიანებათა მცირე ნაწილი უკვე აწარმოებს საქონელს და ეწევა სოციალურ მომსახურებას. არსებული მონაცემების მიხედვით, ზოგიერთი ფორმირების პროცესშია, თუმცა მართვის ახალი მოდელები უეჭველად შეიქმნება, ვინაიდან მოსახლეობის ღარიბი ფენები დაბეჯითებით მოითხოვენ საკუთარი ცხოვრების განკარგვის უფლებას.
და თუმცა უპირატესად შავკანიანთა რაიონებში – ოუშენჰილსა და ბრაუნსვილში (ნიუ-იორკი) სკოლების საზოგადოებრივი კონტროლისათვის გაცხოველებულმა ბრძოლამ შეაშფოთა საზოგადოება, რომელიც მხოლოდ გაზეთების სათაურებს კითხულობს, პრესაში ნაკლებად გაშუქებული ექსპერიმენტები ცხადყოფენ, რომ ღარიბებს ნამდვილად შეუძლიათ საკუთარი მდგომარეობის გაუმჯობესება, თუკი სრულად აიღებენ ხელში დაგეგმვის სამუშაოს, მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღებას და პროგრამების განხორციელებას. ზოგიერთები იმასაც კი ამტკიცებენ, რომ ამ ყველაფერს ცალი ხელით გაართმევენ თავს, რაკიღა მეორეთი ადგილებზე უწყვეტი კრიტიკის მოგერიება უწევთ მათი მხრიდან, ვისაც არ მოსწონს ფედერალური გრანტის - ადგილობრივ ჯგუფებისთვის ან შავკანიანთა გაერთიანებებსთვის გადაცემა.
ამ ექსპერიმენატულ პროგარამათაგან უმრავლესობა მხარდაჭრილი იყო კვლევებისა და ტექნიკური დემონსტრაციისათვის გამოყოფილი სახსრებით, რომელიც ეკონომიკური შესაძლებლობების ბიურომ გამოყო სხვა ფედერალურ დაწესებულებებთან ერთად. აი რამოდენიმე მაგალითი:
1. 1.8 მილიონი დოლარის გრანტი გაიცა კლივლენდის რაიონ ჰოკის განვითარების გაერთიანებაზე, გეტოს ეკონომიკური განვითარების პროგრამისა და სხვა ეკონომიკური პროგრამების განსახორციელებლად, რომელთა შორისაა სავაჭრო ცენტრისა და მუნიციპალური საცხოვრებლის მშენებლობის პროექტი, ადგილობრივი სამშენებლო ჯგუფებისათვის საკრედიტო უზრუნველყოფის პროგრამა და სხვ. ამ არაკომერციული კორპორაციის მმართველობაში შედიან შავკანიანთა რაიონების წამყვანი საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ხელმძღვანელები.
2. დაახლოებით 1 მილიონი დოლარი (მეორე წელს 595 751 დოლარი) გამოეყო სელმში მდებარე სამხრეთ–დასავლეთ ალაბამას ფერმერთა კოოპერაციულ გაერთიანებას, რომელიც შტატის ათ რეგიონში სოფლის მეურნეობისა და მესაქონლეობის პროდუქციას აწარმოებს. მიუხედავად კოოპერატივის დაშინების მცდელობებისა (ისიც კი სცადეს, რომ ძალით შეეჩერებინათ ბაზრისაკენ მიმავალი სატვირთო მანქანები), მის წევრთა რაოდენობამ პირველი წლის განმავლობაში 1150 ფერმერს მიაღწია. ახალი კულტურების გაყიდვით მათ 52 ათასი დოლარი გამოიმუშავეს. კოოპერატივის არჩევითი საბჭო შედგება თითოეული ეკონომიკურად ჩამორჩენილი რაიონიდან ორ-ორი ღარიბი შავკანიანი წარმოადგენლისაგან.
3. დაახლოებით 600 000 დოლარი (300 000 დამატებითი გრანტის სახით) გადაეცა ალბაინის გაერთიანებას და ალბაინის საინვესტიციო ტრესტს მთლიანად შავკანიანებით დაკომპლექტებული და მათსავე მფლობელობაში არსებული სამრეწველო კონცერნის შესაქმენელად. აქ დასაქმებული არიან შედარებით გამოუცდელი მენეჯერები და არაკვალიფიციური პესონალი, უპირატესად პორტლენდის რაიონ ალბაინადან. აბრეშუმისა და მეტალის გადამამუშავებელი მომგებიანი ქარხანა ტრესტის მიერ შემუშავებული კომპენსაციის გადადების გეგმის მიხედვით, დასაქმებულთა საკუთრება გახდება.
4. დაახლოებით 800 000 დოლარი (400 000 მეორე წელს) გამოიყო ნიუ-იორკის ჰარლემის საბჭოსათვის, იმის საჩვენებლად, რომ ადგილობრივი საზოგადოების ბაზაზე შექმნილ განვითარების კორპორაციას, ადგილობრივი მოსახლეობის მხარდაჭერით და მონაწილეობით, სავსებით ხელეწიფება ეკონომიკური პროგრამების რეალიზაცია. პროგრამის შემუშავებიდან და შეთანხმებიდან სულ წელიწადნახევრის შემდეგ საბჭოს გადაწყვეტილი აქვს უახლოეს ხანებში ექსპლოატაციაში გაუშვას რამოდენიმე მსხვილი დაწესებულება, მათ შორის, ორი სუპერმარკეტი, ავტომობილების სერვისი და სარემონტო სახელოსნო (კადრების მოზადების საკუთარი პროგრამით), ფინანსური კომპანია წელიწადში 4 000 დოლარზე ნაკლები შემოსავლის მქონე ოჯახებისათვის და მონაცემების დამუშავების ფირმა. ჩამომხსხმელ საამქროს უკვე მართავს მთლიანად შავკანიანი მოქალაქეებით დაკომპლექტებული დირექტორთა საბჭო.
და მაინც, მიუხედავად იმისა, რომ მოქალქეთა ზოგიერთი გაერთიანება (და მათი ქალაქების მერები) სამოქალაქო კონტროლის რიტორიკას იყენებენ, ‘სანიმუშო ქალქების’ არც ერთი პროგრამა არ პასუხობს სამოქალაქო კონტროლის კრიტერიუმებს, რამდენადაც მათი საბოლოო დამტკიცება და ანგარიშვალდებულება მერიის ფუნქციებში შედის.
დანიელ პ. მოინიჰენი ამტკიცებს, რომ მერიები წარმოადგნენ რაიონებს და მიკრორაიონებს, მაგრამ აი როგორ გვიხატავს ადამ ვალინსკი ასეთი ‘წარმომადგენლობითობის’ არაწარმოადგენლობითობას:
’ვინ... განახორციელებს კონტროლს წარმომადგენლობითი პროცესის მეშვეობით? ნიუ-იორკის გეტო ბედფორდ-სტაივესანტში 450 000 ადამიანი ცხოვრობს – ეს იმდენივეა, რაც მთლიანად ქალაქ ცინცინატიში, და უფრო მეტი, ვიდრე მთლიანად შტატ ვერმონტში. მიუხედავად ამისა, ამ მიკრორაიონში მხოლოდ ერთი სკოლაა, ხოლო მოზარდთა 80%-მა სწავლა მიატოვა. ბავშვთა სიკვდილიანობის მაჩვენებელი აქ ორჯერ აღემატება ქვეყნის საერთო მაჩვენებელს. 8 000–ზე მეტ სახლში არავინ ცხოვრობს ვირთხების გარდა – არადა რაიონს არასდროს მიუღია დოლარიც კი ურბანული განახლების ფონდებიდან, ამ პროგრამის მუშაობის მთელი საწყისი 15 წლის მანძილზე. რაიონში უმუშევრეობის დონე კი მხოლოდ უფალმა ღმერთმა უწყის.’
გასაგებია, რომ ბედფორდ-სტაივესანტს განსაკუთრებული მოთხოვნილებები გააჩნია. თუმცა იგი, როგორღაც ყოველთვის ახერხებდა რვამილიონიან ქალაქში შეუმჩნევლად ჩაკარგულიყო. მხოლოდ 1968 წელს შეძლო რაიონმა სასამართლოთი მოეპოვებინა კონგრესში საკუთარი წარმომადგნლის არჩევის უფლება. მაშ, აქვს თუ არა აზრი იმის ლაპარაკს, რომ წარმომადგნლობითი სისტემა ამ მოქალაქეთა ‘შეხედულებებს გამოხატავდა’ დაცემისა და დავიწყების ამდენი წლის განმავლობაში? ბრუკლინის ბედფორდ-სტაივესანტის შესახებ ვალინსკის შენიშვნები ზოგადად ქვეყანაში ყველა გეტოს მისამართით მართებულია. ამიტომ სავსებით მოსალოდნელია, რომ მათგან, სადაც მოსახლეობამ ‘სანიმუშო ქალაქების’ პროგრამის დაგეგმვაზე მნიშვნელოვან კონტროლს მიაღწია, პირველი წლის კომპლექსურ ღონისძიებათა რიცხვში გათვალისწინებული იქნება ახალი ადგილობრივი ინსტიტუტების შექმნა, რომლებიც მთლიანად დაექვემდებარებიან სამოქალაქო კონტროლს, ხოლო მოქალაქეებს გარკვეული ფინანსური სახსრების განკარგვის უფლება ექნებათ. თუკი პროგრამათა განხორციელების საბაზისო წესები მკაფიოდაა ჩამოყალიბებული და მოქალაქეებს ესმით, რომ პლურალისტურ საზოგადოებაში საკუთარი ადგილის მოპოვება შეუძლებელია სრულიად კანონიერი ორმხრივი დათმობების გარეშე, მაშინ მსგავს პროგრამებს შეუძლიათ გვიჩვენონ, როგორ შევეწინააღმდეგოთ დამანგრეველ პოლიტიკურ და სოციალურ-ეკონომიკურ ძალებს, მოსახლეობის ღარიბი ფენების ცხოვრებას აუტანელს რომ ხდიან.
ქალქებში, რომლებიც სავარაუდოდ, შავკანიანი მოსახლეობის რაოდენობის ზრდის გამო ‘შავ ქალაქებად’ გადაიქცევა, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ რადიკალურად განწყობილ მოქალაქეთა ჯგუფები, ფილადელფიის სამხარეო საბჭოს მსგავსად, ბოლოს და ბოლოს, რაიონების დონეზე თვითმმართველობის უფლების მოთხოვნით გამოვლენ. მათი დიდი ჩანაფიქრი, უპირველესად ალბათ არჩევნების გზით მოპოვებული ‘შავი მერიებია’. იმ ქალაქებში, რომელთაც უწერიათ ხილვად მომავალში ძირითადად ‘თეთრ ქალქებად’ დარჩნენ, სავარაუდოა, რომ ფილადელფიის საბჭოს მსგავსი ჯგუფები რაიონული თვითმმართველობის სეპარატისტული ფორმებისთვის იბრძოლებენ, რომელთაც ისეთი დეცენტრალიზებული სამსახურების შექმნა და კონტროლი შეეძლებათ, როგორიცაა მართლწესრიგის დაცვა, ჯანდაცვისა და განათლების ორგანიზება. ბევრი რამ შეიძლება იყოს დამოკიდებული ღარიბების სასარგებლოდ რესურსების გადანაწილების, წინა წლებში არსებული დისბალანსის აღმოფხვრის მხარდაჭერისათვის ქალაქის ხელისუფლების მზადყოფნაზე.
აი რამოდენიმე არგუმენტი საზოგადოებრივი კონტროლის წინააღმდეგ: იგი წაახალისებს სეპარატიზმს; მას ახასიათებს კომუნალური მეურნეობის მოშლა და მის სამსახურთა შორის წინააღმდეგობათა გამწვავება; იგი საშუალებას აძლევს ეთნიკური და რასობრივი უმცირესობების წარმომადგენელ ‘საქმოსნებს’ ისევე გულგრილად და ანგარებით მოეპყრან ღარიბებს, როგორც მათი თეთრი წინამორბედნი; იგი შეუთავსებელია დამსახურებისა და პროფესიონალიზმის მიხედვით შეფასების სისტემასთან; და, ბედის ირონიით, იგი შეიძლება მხოლოდ ახალი უნაყოფო თამაში აღმოჩნდეს ღარიბებისათვის, მისცემს რა მათ კონტროლის უფლებას, მაგრამ არ უზრუნველყოფს საკმარის ფინანსურ რესურსს კონტროლის განხორციელებისათვის. ამ არგუმენტთა წაყრუება არ შეიძლება. მაგრამ ასევე არ შეგვიძლია სერიოზულად არ მივიღოთ საზოგადოებრივი კონტროლის განრისხებულ მხარდამჭრთა არგუმენტებიც: ასეა თუ ისე, ყველა სხვა მცდელობამ – წერტილი დაგვესვა მოტყუებისა და გაბრიყვებისათვის – მარცხი განიცადა!
0 comments:
Post a Comment